Strategic Management (Marathi Version)-munotes

Page 1

1प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
घटक १
१ डावपेचात्मक व्यवस्थापन
प्रकरण संरचना
१.० उद्दि�
१.१ परिचय
१.२ डावपेचात्मक व्यवस्थापनाची संकल्पना
१.३ डावपेचात्मक व्यवस्थापन प्रद्दिया
१.४ ��ी, जीद्दवत कायय आद्दि ध्येय
१.५ धोििात्मक व्यवस्थापनाचे फायदे आद्दि धोके
१.६ धोििांचे स्ति
१.७ कायायत्मक ििनीती
१.८ सािांश
१.९ स्वाध्याय
१.० उद्धिष्ट
• या प्रकििाचा अभ्यास केल्यानंति द्दवद्यार्थयाांना खालील गो�ी समजून येतील
• धोिि आद्दि धोििात्मक व्यवस्थापनाची संकल्पना समजून घ्या.
• धोििात्मक व्यवस्थापनाची प्रद्दिया समजून घेिे
• संस्थात्मक ��ी, द्दमशन आद्दि उद्दि�े जािून घेिे
• धोििात्मक व्यवस्थापनाचे फायदे आद्दि धोके समजून घेिे .
• व्यवसाद्दयक धोििांच्या द्दवद्दवध प्रकािांबाबत ज्ञान प्राप्त कििे
• कॉपोिेट, व्यवसाय आद्दि ऑपिेशनल स्तिाविील धोिि स्प� कििे
• व्यवसायाच्या कायायत्मक धोििांवि चचाय कििे
• व्यवसाय वाताविि आद्दि पयायविि तपासिीचे वियन कििे munotes.in

Page 2

2VोरणयाÂमक व्वस् यापन
१.१ पåरचय
व्यohरचनात्मक व्यवस्थापन रणनmSm डावपेच व्यवस्थापन व्यवसाद्धयक व्यohरचना)
व्यohरचना व्या´या: उद्धĥष्टे
स्ůrटेद्दजक मrनेजम¤ट  सामरिक  ििनीती/ डावपेच व्यवस्थापन)
स्ůrटेद्दजक मrनेजम¤ट Ìhिजे व्यवस्थापक त्यांच्या कायय±मतेसाOी आद्दि त्यांच्या संस्थेसाOी
स्पधायत्मक फायदा द्दमbवू शकतील अशा धोििे Bbखिे आद्दि त्यांचे वियन कििे. स्ůrटेद्दजक
मrनेजम¤ट सामरिक  ििनीती/ डावपेच व्यवस्थापन)
hा व्यवस्थापन कyशल्याचा असा \ाग आhे द्दजथे िोज नवनवीन पĦतीने समोि आलेल्या कामाचा
\ाग Ìhिून वेगवेगÑया पĦतीने ििनीती बनविे आद्दि त्यांचा योµय वापि कििे आवÔ यक असते.
धोििात्मक व्यवस्थापनास व्यवस्थापक hाती घेतलेल्या द्दनिययांचे आद्दि कpतéचे >क गĜा Ìhिून
देखील परि\ाद्दfत केले जा9 शकते आद्दि जे संस्थेच्या कामद्दगिीचे परििाम Oिवते.
व्यवसायाच्या ±ेýातििनीती शÊदाचा वापि नवीनच आhे . सnŁवातीला hा शÊद लÕकिी अथायने
वापिातhोता
१ डावपेचात्मक व्यवस्थापनाचm संकÐपना
जागद्दतकìकििामnbे द्दवकद्दसत आद्दि अद्दवकद्दसत देशांच्या अथयव्यवस्थेच्या धोििांमध्ये िांद्दतकािक
बदलबघÁयासद्दमbतात . उदािीकििामnbे व्यापािातीलसवय अडथbे दूि hो9न व्यापाि खिोखिच
देशांतगयत न िाhता अंतििाÕůीय स्तिावि पोचू शकतो तसेच उदािीकििामnbे व्यापािातील स्पधाय
खूप तीĄ Lाली आhे. या घडामोडéमnbे व्यवसायातील नवीन प्रद्दतमानांना वाQ Lाली असून
पािंपरिक व्यवसाय व्यवस्थापनाच्या धोििे आद्दि धोििात्मक द्दवचाि संकल्पनेत बदल Lाला आhे.
व्यवसायांमध्ये त्यांचे अद्दस्तत्व आद्दि यश उ°म अशा व्यवसाय धोििांवि अवलंबून आhे याची
त्यांना जािीव Lाली आhे. नफा द्दमbद्दवÁयासh úाhकांच्या समाधानावि ल± क¤द्दþत किÁयास
त्यांनी सnŁवात केली आhे.
१९६० पूवê कॉपोिेट द्दनयोजनलोकद्दप्रयhोते पिंतn १९८० नंति जागद्दतकìकििामnbे उĩवलेल्या
स्पध¥ला / परिद्दस्थतीला चांगल्या प्रकािे तŌड देÁयासाOी धोििात्मक व्यवस्थापनाने त्याचे स्थान
घेतले
डावपेचात्मक व्यवस्थापनाचा धोिि व्या´या: (लÕकिी डावपेचांची कला व शाľ ) डावपेच hा शÊद
स्ůrटेगोसयाúीक शÊदापासून आला आhे. शÊद ििनीती, Ìhिजे जनिलचीकला munotes.in

Page 3

3प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
व्यवसाय व्यवस्थापन ±ेýामध्ये ििनीती द्दकंवा धोििात्मक ििनीती hे शÊद नव्यानेच दाखल Lाले
आhेत.
��ी, जीद्दवत कायय ध्येय सामरिक व्यवस्थापनाचे फायदे आद्दि जोखीम.
१‘ डावपेचात्मक व्यवस्थापन प्रद्धøया
धोििात्मक व्यवस्थापन hी >क गद्दतशील प्रद्दिया आhे . धोििात्मक व्यवस्थापन सतत द्दवकद्दसत
hोत असून त्याची पnनिावp°ी hोत असते. Ìhिजे तो फĉ अनnिद्दमक िमाने व्यवस्था केलेल्या काhी
द्दियांचा कOोि, चििद्दनhाय संúh नसून त्या?वजी ते संबंद्दधत द्दियांचासततद्दवकसनशीलअसिािे
मोƒेक आhे.
काbानnłप जशी परिद्दस्थती असेल त्या पĦतीने व्यवस्थापक hे द्दवद्दश� वेbी द्दवद्दश� िमाने
डावपेचांची मांडिी कłन परिद्दस्थतीचा सामना कितात. ििनीती सध्यापासून संघटनेला
Oिवलेल्या ध्येयापयांत नेÁयास मदत कितात. सामरिक व्यवस्थापनhीअशीप्रद्दिया असते यामध्ये
व्यवसाय योजनांचा द्दवकास आद्दि अंमलबजाविी वापि कłन व्यवसायाची उिी�े साध्य कितात.
दnसöया शÊदात, स्ůrटेद्दजक व्यवस्थापन >क बंडल Ìhिून परि\ाद्दfत केले जाते व्यवस्थापकाने
घेतलेले द्दनियय आद्दि केलेल्या कpती यावłन व्यवसायाच्या कायय±मता Oिते. व्यवस्थापकाला
वातावििाचे पूिय ज्ञान असिे आवÔयक आhे , ºयामnbे बदलत्या वातावििात तो योµय वेbी योµय
द्दनियय घे9 शकतो , त्यांनी >सडÊल्यूBटी द्दवĴेfि केले पाद्दhजे (सामर्थयय, दnबयलता, संधी आद्दि
धोके), Ìhिजेच त्यांनी सामर्थयाांचा >कद्दýत वापि केल्या पाद्दhजे संघटनात्मक कमकnवतता कमी
कłन, धो³यांकडे दnलय± कł नये, द्दमbिाöया संधी मधून फायदा द्दमbवला पाद्दhजे.
Ÿधोििात्मक व्यवस्थापन hा द्दनियय आद्दि कpतéचा प्रवाh असतो ºयामnbे >क प्र\ावी ििनीद्दत
द्दवकद्दसत hोते द्दकंवा कॉपोिेट उिी�े साध्य किÁयासाOीची ििनीती    जॉच आद्दि µलू>क
धोििात्मक व्यवस्थापन प्रद्दियेचे प्रमnख चाि टÈपे आhेत,
अ) सामरिक hेतू.
ब) ििनीती तयाि कििे
सी) धोिि अंमलबजाविी
डी) नीती मूल्यांकन.
4) सामåरक hेSo.: सामरिक hेतू संघटनेची \द्दवÕयात काय प्राप्त किÁयाची 6च्Jा आhे कल्पना देते.
बाजािाची दीघयकालीनद्दस्थती ºयामध्ये संस्थेला नवीन द्दनद्दमयती किावयाची आhे द्दकंवा द्दजथे
पोचायचे आhे ते दशयवते. munotes.in

Page 4

4VोरणयाÂमक व्वस् यापन
��ी (द्दव्hजन): द्दव्hजन कंपनीच्या \द्दवतव्याचा बphत आिाखडा दशयद्दवते. ��ी Ìhिजे कंपनीला
\द्दवÕयकाbात कोOेपयांत पोhोचायचे आhे hे दाखविे hोय.
द्दमशन: द्दमशन संस्थेचाव्यवसाय, त्याची उिी�े यांचे वियन किते, कोित्या काििांमnbे व्यवसायाचे
अद्दस्तत्व आhे आद्दि कोिते लàय गाOायचे मागय hे सूद्दचत किते. व्यवसायाचे अद्दस्तत्व hे कािि
स्प� किते
hे सं\ाव्य \ागधािक आद्दि गnंतविूकदािांना व्यवसाय आद्दि त्याची उिी�े, hेतू समजÁयासाOी
योजना द्दकंवा द्दतचा आिाखडा तयाि केलेला असतो.
ध्येय आद्दि उिी�े: ध्येय अंद्दतम परििाम आhेत, जे संस्था साध्य किÁयाचा प्रयत्न किते. ते सhसा
दीघयकालीन असतात. दnसिीकडे, Oिाद्दवक कालमयायदेत संस्थेला साध्य किायच्या गो�ी Ìhिजे ल±
द्दकंवा उद्दि�े आhेत
उिी�े hे अशा प्रकािच्या मuलाचे दगड आhेत जे त्यांचे ध्येय साध्य किÁयास द्दनद¥द्दशत कितात.
कधीकधी वस्तnद्दनķ  उपल± Ìhिून देखील संदद्द\यत असू शकतात.
[ डावपेचांचm रचना द्धकंवा मांडणm Vxरण Oरद्धवणे ििनीती तयाि कििे hे धोििात्मक
द्दनयोजनाशी संबंद्दधत आhे. hीती प्रद्दिया आhे ºयाĬािे संस्था द्दनधायरित लàय साध्य किÁयासाOी
सवायत जास्त योµय कpती द्दनवडते. आद्दि ते अपेद्द±त द्दनकाल द्दमbवÁयासाOी >क चyकट तयाि किते.
hे वेगवेगÑया पातbीवि केले जाते Ìhिजे द्दनगमक ,व्यवसाय आद्दि कायायत्मक पातbी.
सूýीकििा मध्ये पnQील \ागांचा समावेश hोतो
१& संघटनेचे Kmद्धवS कायª Sेव्hा उद्धĥष्टांचm रचना Sयार करणे : hे व्यवसाय 4द्धस्Sत्वाचे
कारण स्पष्ट करSे
संस्थेचा व्यवसाय, त्याचे उद्दि�े आद्दि ध्येयापयांत पोhोचÁयाचे मागय वियन किते. आद्दि सवय
व्यवसाय त्याच्या द्दिया योµय द्ददशेने OेवÁयासाOी संघटनेच्याजीद्दवत कायाांची िचना कितात.
संघटनांची तßवे जीद्दवत काय¥ आद्दि उद्दि�ांची द्दनगडीत असतात या िचनेमध्ये उद्दि�ांचा
प्रामn´याने द्दवचाि केला जातो
& 4ंSFªS 5द्धण [द्धhFªS पयाªवरणाचे द्धवĴेfण करणे: व्यवस्थापनाने 4ंSFªS 5द्धण
[द्धhFªS वाSावरणचे द्धवĴेfण केaे पाद्धhKे.
उद्दि�े द्दनद्दIJत किताना संघटनेच्या अंतगयत पयायवििाचा द्दवचाि किावा लागतो यामध्ये
मनnÕयबb, मशीÆस ,साधन सामnúी कमयचािी आद्दि अद्दधकािी यांच्यातील संबंध व्यापािातील
कमकnवत बाजू तसेच सामर्थयय बाजून 6त्यादéचा द्दवचाि केला जातो. अंतगयत वातावििात
द्दमशन आद्दिउिी�े असतात. अंतगयत वाताविि द्दनयंýिीय आद्दि सhज बदलता येÁयाजोगे
असते. त्याचे द्दवĴेfि व्यवसाय संघटनेचे सामर्थयय आद्दि कमकnवतपिा BbखÁयास मदत
किते.
बाĻ पयायविि घटकात सिकाि, स्पधाय, úाhक आद्दि तांद्दýक द्दवकास समावेश आhे, munotes.in

Page 5

5प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
जे संस्थेच्या कायय क±ेच्याबाhेि असतात . त्याचे द्दवĴेfि संधी आद्दि धोके BbखÁयास
मदत किते . बद्दhगयत वातावििावि द्दनयंýि द्दमbविे सhज श³य नसते माý बद्दhगयत आद्दि
अंतगयत पयायविि यांची >कमेकांशी सांगड घालावी लागते तिच व्यवसाय चांगल्या पĦतीने
hाताbता येतो.
‘& उद्धĥष्टांचm रचना3
>सडÊल्यूBटी द्दवĴेfिानंति व्यवस्थापन द्दवपिन, द्दव°,उत्पादन आद्दि मानव संसाधन 6.
द्दनद्दIJत किÁयास स±म आhे . व्यवस्थापनामध्ये उद्दि�े Oिवत असताना या ±ेýांची उिी�े
नेटके असिे आवÔयक आhे. Ìhिजे द्दवद्दश�, मोजÁयायोµय, प्राÈय, वास्तववादीआद्दि वेbेची
मयायदा असिािे .
’& पxकbm द्धकंवा उद्धणवा द्धवĴेfण:
उद्दिवा द्दवĴेfि तnलना कłन 6द्दच्Jत \द्दवÕयासh त्याच्या सध्याच्या कामद्दगिीच्या पातbीचे
द्दवĴेfि किते कामद्दगिी hे अचूक अंति शोधÁयात व्यवस्थापनास स±म किते. संस्थेच्या
वतयमान आद्दि \द्दवÕयातील कामद्दगिी दिÌयानजिउिीवाअसतीलतित्या उद्दिवा दूि
किÁयाचा प्रयत्न किÁयासाOी वेगवेगbी धोििे अवलंबली पाद्दhजेत. द्दनयोद्दजत आद्दि प्रत्य±
काम यामध्ये असलेली तफावत द्दवद्दवध धोििे िाबवून कमी केली पाद्दhजे .
“& Vxरणांचे मoÐयांकन: व्यवस्थापनाने प्रत्येक पयाययी ििनीतीचे द्दकंमत आद्दि फायदासीबी>
च्या आधािे मूल्यांकन केले पाद्दhजे. . फायदे आद्दि द्दविìच्या मnदतीत प्रत्येक पयाययी
धोििाची द्दकंमत,बाजािाचाद्दhस्सा , नफा, शn\ेच्Jा आद्दि त्याविील खचय उत्पादन, प्रशासन
आद्दि द्दवतिि या ��ीने धोिि Oिद्दवले पाद्दhजे.
”& पयाªयm रणनmSm: >सडÊल्यूBटी द्दवĴेfि आद्दि अंतगयतद्दवĴेfि व्यवस्थापन केल्यानंति
संस्थात्मक उद्दि�े पूिय किÁयासाOी वuकद्दल्पक ििनीती Āेम तयाि कििे आवÔयक आhे.
पयाययी ििनीती असिे आवÔयक आhे संस्थात्मक उद्दि�े पूिय किÁयासाOी >खाद्या
ििनीतीचा उपयोग Lाला नाhी ति पयाययी ििनीतीचा उपयोग किता ये7ल.
•& रणनmSm द्धनवड सवय अंमलात आििे कोित्याhी संस्थेला श³य नाhी ििनीती Ìhिून
व्यवस्थापन द्दनवडक असले पाद्दhजे. ते कमी खद्दचयक आद्दि अद्दधक ला\ देिािी सवो°म
ििनीती द्दनवडावे लागेल
सm& रणनmSm 4ंमa[Kावणm ििनीती अंमलबजाविी Ìhिजे संस्थेचे ल± साध्य hोÁयासाOी
संस्थेचीद्दनवडलेली धोििांची अंमलबजाविी कििे
धोििात्मक अंमलबजाविीमध्ये खालील गो�éचा समावेश आhे
१ यxKना Sयार करणे: द्दनवडलेल्यांची ििनीती अंमलबजाविी किÁयासाOी योµय योजना
तयाि कििे आवÔयक आhे ºयामnbे काययद्दनती धोिि कpतीत आिता ये7ल. munotes.in

Page 6

6VोरणयाÂमक व्वस् यापन
उदा. जि संस्थेनेद्दवस्ताि ििनीती द्दनवडली ति द्दवद्दवध द्दवस्ताि योजना तयाि कििे
आवÔयक आhे.
यातयाखालीलगो�ीसमाद्दव�असतात
बाजािद्दवकास - अद्दस्तत्वात असिािे उत्पादन वस्तू नवीन बाजािात देिे
बाजािपेOेत प्रवेश कििे - उपलÊध उत्पादनात बदल आद्दि त्याच बाजािात अपयि
उत्पादन द्दवकासनवीन वस्तू उत्पादन, बाजािात उपलÊध कłन देिे
. उपøमांचm BbE: योजना आखल्यानंति पnQील टÈपा द्दवद्दवध द्दियांची कpती कििे
आवÔयक आhे Ļाच्या Bbखीवि धोििाची यशस्वी अंमलबजाविी अवलंबnन आhे उदा.
बाजाि द्दवकासासाOी बाजािपेO संशोधन बाजािपेOेतील आद्दथयक द्दस्थती ,úाhक
आवÔयकता, स्पधाय 6.द्दस्थती समजून घेिे
मध्यस्थांची द्दनवड3 उत्पादन ते अंद्दतम úाhक द्दविìस मदत कितात द्दवपिनधोििOिवा
४ पी बिल द्दनियय Ìhिजे.उत्पादन, द्दकंमत, जाद्दhिातआद्दिद्दOकाि
उपिमांचे गटबĦ कििे व्यवस्थापनाने संबंद्दधत गट केले पाद्दhजेत
>काद्दव\ागांतगयत उपिम उदा. सवय प्रचािात्मक द्दिया (जाद्दhिात, द्दविìजाद्दhिात , वuयद्दĉक
द्दविì, व्यापाि मेbा आद्दि प्रदशयन) >काच द्दव\ागात द्दनयnĉ केले जा9 शकते. तसेच सवय
िसद द्दिया (वे�न, वाhतूक आद्दि कोOाि) दnसö या द्दव\ागात द्दनयnĉ केले जावे. आयोजन
संसाधने यशस्वी अंमलबजाविीसाOीधोिि, आयोद्दजत किÁयाची आवÔयकता आhे
\yद्दतक संसाधने यंýिा, साधने आद्दि उपकििे, साद्दhत्य6
आद्दथयक संसाधने \ांडवल द्दकंवा द्दव°
मानवी संसाधने कामगाि आद्दि कमयचािी
hी ľोत व्यवस्थापनाने योµय वाटप कििे,आवÔयक आhे.
डm& Vxरण मoÐयांकन
धोििात्मक व्यवस्थापनाचा अंद्दतम टÈपा Ìhिजे धोिि मूल्यांकन आद्दि द्दनयंýि hोय . व्यावसाद्दयक
वाताविि सतत बदलत असल्यामnbे धोििे सnĦा \द्दवÕयाचा अंदाज घे9न सतत बदलावी लागतात.
संघटनात्मक उिी�े साध्य किÁयासाOी द्ददलेल्या ििनीतीची धोिि मूल्यांकन आद्दि द्दनयंýि प्रद्दिया
संदद्द\यत प्र\ावीता द्दनद्दIJत कििे आद्दि आवÔयकतेनnसाि सnधािात्मक कािवा7 कििे. munotes.in

Page 7

7प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
धोििात्मक मूल्यांकन आद्दि द्दनयंýि मध्ये पnQील चिि असतात.
१ मानके / aàय द्धनद्धIJS करणे: - ििनीद्दतकािांना नीती िाबद्दवÁयासाOी मानके / लàय द्दनद्दIJत
कििे आवÔयक आhे.मानक गnिव°ा, प्रमाि, खचय आद्दि वेb ��ीने द्दनद्दIJत असले पाद्दhजे
आद्दि कमयचाö यांकडून स्वीकायय तसेच प्राÈय असावे.
. कामद्धFरmचे मापन: - येथे प्रत्य± कामद्दगिी गnिव°ा, प्रमाि, द्दकंमत आद्दि वेbेच्या बाबतीत
मोजले जाते .
‘ मानके / aàय सh वास्Sद्धवक कामद्धFरmचm Snaना: -वास्तद्दवककामद्दगिीचीतnलना मानके /
लàय यांच्याशी कििे आवÔयक असून काhी तफावत असल्यास ती शोधून काQली पाद्दhजे.
’ द्धवचaनाचे द्धवĴेfण करणे: जिमानकलàयआद्दि काययप्रदशयन यामध्ये प्रत्य±ात काhी
तफावत आQbल्यास , उच्च अद्दधकािी अशा द्दवचलनाची काििे शोधÁयाचा प्रयत्नकितात.
“ सnVारात्मक उपाय: - >कदा द्दवचलनाचे कािि काय आhे ते, समजल्यानंति आवÔयक त्या
उपाययोजना कłन , तफावत कमी कłन द्दकंवा नाhीशी किÁयासाOी आवÔयक त्या
उपाययोजना केल्या जातात.
नोटzस: स्ůrटेद्दजक मrनेजम¤टची प्रद्दिया आपल्या समजासाOी तपशीलवाि वियन केली आhे. जि
पिी±ेमध्ये प्रij द्दवचािला गेला असेल ति आपल्याला फĉ स्प�ीकििासh चाि चिि द्दलhावे
लागतील. आद्दि प्रत्येक टÈÈयातील चििांबिल स्प�ीकिि न देता वuद्दश�zये द्दलhा.)
१’ ŀष्टm Kmद्धवS कायª 5द्धण Åयेय ȭȺɄȺɀȿ ȤȺɄɄȺɀȿ ȞɀȲȽ
��ी द्दव्hजन) hे >खाद्या संस्थेला \द्दवÕयात काय hवे आhे hे >क मोOे द्दचý आhे , व्यवसाय संघटने
बाबत \द्दवÕयकाbात कोित्या योजना आखायच्या आद्दि कोित्या गो�ी िाबवायच्या याचा उल्लेख
Ìhिजे दूि��ी hोय. hे कंपनीच्या \द्दवÕय वियन किते , व्यवसायाच्या\द्दवÕयकाbातसाध्य
किावयाच्या स्वÈने आद्दिकल्पना यांना दशयवते. व्यवसायाची दूि��ी संस्थेचे आद्दि त्याच्या सदस्य
��ी±ेपाचे द्दवधान आhे ,आÌhी कायद्दवकद्दसतकिÁयाचाप्रयत्नकितोयाबिलआपल्याला>क
स्मििपý देते.
>का प्र\ावी ��ी द्दवधानात खालील वuद्दश�zये असिे आवÔयक आhे-
• ते अस्प� नसावे
• hे स्प� असलेच पाद्दhजे.
• hे संस्थेच्या संस्कpती आद्दि मूल्ये. यांना जपिािे असावे
• स्वÈने आद्दि आकां±ा तकयशnĦ / वास्तववादी असिे आवÔयक आhे munotes.in

Page 8

8VोरणयाÂमक व्वस् यापन
• द्दव्hजन स्टेटमेÆटzस लhान असले पाद्दhजेत
• ते ल±ात Oेविे सोपे असावे
द्दमशन (व्यवसायाचे जीद्दवत कायय) : व्यवसायाची दूि��ी
द्दमशन hे ��ी कसे असेल याचे सामाÆय द्दवधान आhे. संस्थेने \द्दवÕयातील Oिद्दवलेल्या गो�ी साध्य
किÁयासाOी जीद्दवत कायय मदत कितात. ३ ते ५ वf¥ मnदतीसाOी जीद्दवत कायय hे संस्थेच्या
व्यवसायाच्या उत्पादने आद्दि बाजाि द्दनद्ददय� किते. द्दमशन hे संस्थेचे >क संपूिय लàय
आhे.व्यवस्थापनाच्या सवय स्तिांवि द्ददशा आद्दि मागयदशयक द्दनियय घेÁयाची \ावना प्रदान किते.
ºयाच्या आत संस्थेचे कामकाज चालवले जा7ल यासाOी सीमािेfा द्दनद्दIJत केली जाते.
\ागधािकांना कंपनीचा hेतू समजून समजून देÁयासाOी व्यवसायाचे जीद्दवतकायय मदत कितात.
>कप्र\ावीद्दमशनस्टेटम¤ट खालील वuद्दश�zये- असिे आवÔयक आhे.
• द्दमशन व्यवhायय व प्राÈय असायला hवे. ते साध्य कििे श³य असावे
• hे पnिेसे स्प� असले पाद्दhजे जेिेकłन कोितीhी कािवा7 केली जा9 शकते.
• hे व्यवस्थापन, कमयचािी आद्दि समाजासाOी मोOzया प्रमािात.प्रेििादायक असले पाद्दhजे
• ते पnिेसे तंतोतंत असले पाद्दhजे, Ìhिजे तेhी द्दवस्तpत द्दकंवा खूप अŁंद दोÆhीhी असू नये
• प्रत्येकाच्या मनावि प्र\ाव पाडिािे अद्दĬतीय आद्दि द्दवद्दश� असाव
• ते द्दवĵासाhय असले पाद्दhजे,
Åयेय 5द्धण उद्धĥष्टे
संघटना ºया परििामांना सूद्दचत किते ती \द्दवÕयकाbात साध्य किÁयाचे ल± द्दकंवा ध्येय दाखद्दवते.
ध्येय >क द्दवद्दश� लàय आhे कì व्यवसाय संस्था दीघयकालीन पोhोचÁयाचा hेतू आhे. ��ी आद्दि
द्दमशनसाध्यकिÁयासाOी , संस्था लàय द्दनमायि किते. hे स्प�पिे वियन किते
द्दियाकलाप आद्दि काय¥ >खाद्या व्यĉìĬािे पूिय केली जािे, द्दव\ाग द्दकंवा >खादी संस्था. लàय
नेटके असिे आवÔयक आhे Ìhिजेच द्दवद्दश�, मोजÁयायोµय, प्राÈय, वास्तववादी आद्दि वेbेची
मयायदा.
उिी�े आद्दि लàयžया शÊदाचा वापि सhसा आंति परिवतयनशीलपिे केला जातो. तथाद्दप, काhी
लेखक फिक किÁयाचा प्रयत्न कितात ते Ìhितात कì लàये दीघयकालीन असतात आद्दि उिी�े hी
अल्प मnदतीची असतात. ते असेhी Ìhितात कì लàये सामाÆयत: व्यापक आद्दि सामाÆय असतात
ति उिी�े तंतोतंत असतात. उदाhििाथय, सामाÆय लàय कचिा कमी कििे hे असू शकते. द्दवद्दश�
उिी� Ìhिजे कचिा ५ वłन ३ पयांतकमीकििे.
लàय मध्ये खालील वuद्दश�zये असिे आवÔयक आhे  munotes.in

Page 9

9प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
• ते द्दवद्दश� असले पाद्दhजे आद्दि वेb, प्रमाि आद्दि काम पूिय कििे त्याचे वियन केले पाद्दhजे
• hे आव्hानात्मक पिंतn वास्तववादी असले पाद्दhजे.
• hे लोकांनी माÆय केले पाद्दhजे.
• द्दियांची प्राथद्दमकता द्दनद्दIJत किावी
• hी द्दवद्दश� वेbेच्या आत साध्य कििे आवÔयक आhे.
१“ Vxरणात्मक व्यवस्थापनाचे ZायUे 5द्धण Vxके
मो³याचा व्यवस्थापनाचे काhी फायदे आhेत द्दकंवा मhत्व खालीलप्रमािे थोड³यात स्प� केले आhे
१. >सडÊÐयoBटm द्धवĴेfण: - ििनीद्दतक व्यवस्थापन >खाद्या संस्थेस >सडÊल्यूBटी
द्दवĴेfिकिÁयासमदत किते. संस्थेने अंतगयत व्यवसाय वातावििाचे संपूिय द्दवĴेfि केले
जे फमयची शĉì आद्दि कमकnवतपिा BbखÁयास स±म किते. संस्थेने बाĻ व्यवसाय
वातावििाचे संपूिय द्दवĴेfि देखील केले आhे जे फमयच्या संधी आद्दि धो³यांना
BbखÁयास स±म किते.
. द्धनयxKनाSma सxयm - संघटनेची ििनीद्दतक व्यवस्थापन लàये द्दनद्दIJत केली जातात. ती
उिी�े साध्य किÁयासाOी द्दनयोजन केले आhे. Ìhिून धोििात्मक व्यवस्थापन साध्य
किÁयासाOी संस्थात्मक उद्दि�े द्दनयोजन सnल\ किते.
‘ 5यxKन संसाVने: - संघटनात्मक उिी�े साध्य किÁयासाOी \yद्दतक, आद्दथयक आद्दि
मानवी संसाधने वाटप किÁयाची गिज आhे. \ाितीय पोस्ट ऑफ 6ंद्दडया धोििात्मक
व्यवस्थापन यांचे संघटनात्मक उिी�े साध्य किÁयासाOी संसाधने आयोजन आद्दि वाटप
किÁयास स±म किते.
’ रणनmSm द्धनवड - सवो°म सं\ाव्य धोिि पयायय द्दनवडÁयासाOी व्यवस्थापनधोििात्मक
व्यवस्थापन मदत किते उदा. सामरिक व्यवस्थापन संस्थेस द्दवकासात्मक ििनीती द्दकंवा
द्दस्थि धोिि द्दकंवा द्दवलीनीकिि, अद्दधúhि आद्दि 6तिांची द्दनवड किÁयास स±म किते.
“ मoÐयांकन करÁयास मUS करSे: - धोििात्मक व्यवस्थापनाची मhत्वाची बाब Ìhिजे धोिि
/ योजनांचे मूल्यांकन कििे. येथे वास्तद्दवक कामद्दगिीची तnलना द्दनद्दIJत केलेल्या मानकांशी
केली जा7ल आद्दि जि कोितेhी द्दवचलन आQbले ति द्दवचलन शूÆय पातbीवि कमी
किÁयासाOी सnधािात्मक उपाय केले जातात. munotes.in

Page 10

10VोरणयाÂमक व्वस् यापन
” कमªचाö यांचm कायª±मSा सnVारSे: - धोििात्मक व्यवस्थापन कमयचाö यांनाकाय किावे ",
कसे किावे", केव्hा किावे याबिल स्प�ीकिि देते यामnbे कमयचाö यास अचूकपिे काम
किÁयास मदत hोते ºयामnbे कायय±मता वाQते.
• संप्रेfण 5द्धण समÆवय साVणे: - ििनीतéच्या योµय अंमलबजाविीसाOी कायायच्या सवय
स्तिांवि योµय संवाद आद्दि समÆवय असिे आवÔयक आhे. Ìhिून धोििात्मक व्यवस्थापन
संस्थेतील द्दवद्दवध गटांमध्ये योµय संवाद आद्दि समÆवय साधÁयास सnल\ किते जेिेकłन
द्दनयोजनानnसाि ििनीती अंमलात आिता ये7ल.
– स्पV¥स सामxरे KाÁयास मUS करSे: - उदािीकिि, खासगीकििआद्दिजागद्दतकìकिि
(>लपीजी) यामnbे स्पधायवाQली आhे. सामरिक व्यवस्थापन संस्थेला व्यावसाद्दयक ििनीती
प्र\ावीद्दवकद्दसतआद्दि स्पध¥ला सामोिे जाÁयासाOी किÁयास स±म किते.
— 6Sर ZायUे:
संस्थात्मक उद्दि�े साध्य किा
संस्थात्मक प्रद्दतमा वद्दधयत किते
द्दववाद कमी किते
रणनmSm व्यवस्थापनाचm चm KxEmम /मयाªUा Vxके
१ व्यावसाद्धयक वाSावरणचे द्धवĴेfण करÁयाS समस्या: व्यवसायाचा द्दवकास त्याच्या या
अंतगयत आद्दि बद्दhगयत वातावििावि आद्दि त्यामध्ये hोिाöया बदलांवि अवलंबून असतो.
बाĻ वातावििाचा सखोल अभ्यास द्दकंवा द्दनिी±ि केल्याद्दशवाय व्यवसायाची प्रगती सं\वत
नाhी माý बाĻ वाताविि व्यवसायाच्या द्दनयंýिात असत नाhी
. 4वास्Sव द्धमeन 5द्धण उĥmष्टे: जि द्दमशन आद्दि उद्दि�े वास्तववादी नसतील ति मग
धोििात्मकव्यवस्थापनयशस्वीhो9 शकतनाhी
‘ aàय द्धनद्धIJS करÁयाचm समस्या   काhी वेbेस ििनीद्दतकािकताय खूप उत्साhी असतो
आद्दितो पूिय न किता येिािी अशी उच्च ध्येय द्दनद्दIJत कितो जी उच्च ध्येय hे फाि मोOे
प्रÔन द्दनमायि कितात
’ 4ंमa[KावणmS समस्या: - धोििची योµय अंमलबजाविी ििनीतीनnसाि योजना तयाि
कििे, Bbख देिे आद्दि गट कििे आवÔयक आhे तसेच संस्था आद्दि उपिम यामध्ये
संसाधनांचे योµय वाटप कििे. जि hे योµयरित्या केले गेले नाhी ति धोिि 6द्दच्Jत परििाम
दे9 शकत नाhी munotes.in

Page 11

11प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
“ द्धनÌन स्Sरावरma प्रद्धS[िSेचा 4\ाव: - उच्च व्यवस्थापन ििनीती Oिवते आद्दि त्याची
अंमलबजाविी द्दनÌनस्तिीय व्यवस्थापनाकडून केली जाते  ििनीतीतयािकिताना , जि
उच्चस्तिीयव्यवस्था पनानेद्दनÌनस्तिाशीसल्लामसलतकेलेनाhीति द्दनÌन व्यवस्थापन
नंतितेद्दततकेसेसhाÍयकआद्दिवचनबĦ असूशकतनाhीत
” प्रद्धSकारांचm समस्या: - शीfयव्यवस्थापनउच्चध्येयOिवूनदेतेआद्दिमाýत्याला
कमयचाöयांकडूनप्रद्दतकाि/द्दविोधअसतो
• नuसद्धFªकåरत्या 4द्धVक सuिांद्धSक :- तºज्ञांच्यामतेधोििात्मक व्यवस्थापन अद्दधक
सuĦांद्दतकआhे.
– 4ंSFªS राKकारणाचm समस्या: - संस्थांमध्ये द्दव\ागांमध्येद्दकंवादिÌयानचांगलासंबंध,
योµयसमÆवयनाhीफिकआhेत.Ìhिूनििनीती अयशस्वीबनली
— पारंपाåरक व्यवस्थापनाचm समस्या: -पािंपारिक व्यवस्थापनाचाद्दवकासाकडेअŁंद
��ीकोनआhे.त्याचीतत्वज्ञानपnिोगामीनाhी.त्यांनात्यांचाव्यवसायजnÆयापĦतीनेच
चालवायचाआhेअशावेbेलानवीनधोििेउपयोगातयेतनाhीत.
१” Vxरणांचे स्Sर
१.”.१ कvपōरेट aेव्ha स्ůrटKm)
संघटना कॉपोिेटस्तिाविीलधोििअसेद्दनिययद्दकंवाधोििºयांचाप्र\ावसंपूियकंपनीच्या
कामकाजाविhोतअसतो(Ìhिजेघेतलेल्याद्दनिययाचा संपूियकंपनीविअशाधोििांचाप्र\ाव
असतो
कंपनीलासंपूियव्यवसायप्र\ाद्दवतकििािाअसतो. याचापरििामकंपनीच्याद्दव°ीय, व्यवस्थापन,
मानवसंसाधनांविआद्दिउत्पादनकोOेद्दवकलेजाते याविपरििामhोतो . संघटना कॉपोिेट
स्तिाविीलधोििाचाउिेशनफावाQद्दविे, आद्दथयकद्दस्थितािाखिे, प्रद्दतस्पध्याांपे±ास्पधायत्मक
फायदावाQद्दविेआद्दिúाhकांनादज¥दािउत्पादनेद्दकंवासेवादेिेचालूOेविे.
दnसöया शÊदांत, संघटना(कॉपोिेटस्तिाविीलििनीतीÌhिजेसंस्थेचेद्दवद्दवधव्यवसाय,
व्यवसायाच्या>कासंचामधूनदnसöयाकडेसंसाधनांचेłपांतििकितातआद्दिसंपूियसंघटनाउिी�े
साध्यकितायेतातअशाव्यवसायांचेपोटयफोद्दलBव्यवस्थाद्दपतआद्दिपालनपोfिकितात.
संघटनाधोििद्दवशेfत तीनमn´यगो�éमध्येबसेल
द्दस्थिता, वाQआद्दि कपात धोिि यातीनधोििांवितपशीलवािचचायकł. munotes.in

Page 12

12VोरणयाÂमक व्वस् यापन
१.”. द्धस्थरSा रणनmSm -
द्दस्थितेचे धोिि बाजािात त्यांच्या सद्य द्दस्थती जेव्hा धłन OेवÁयाचा प्रयत्न किते तेव्hा अवलंबले
जाते hी ििनीती सूद्दचत किते कì >खादी संस्था समान द्दकंवातत्समव्यवसायात सnł िाhील.
कंपÆयांचे कायय±मतेत द्दकिकोb सnधाि किÁयाĬािे व्यवसाय चालविे hे द्दस्थितेचे उिी� आhे.
द्दस्थिता ििनीती अंतगयत कंपनी मn´य अंतगयत बदल द्दकंवा पnनियचनेसाOी जात नाhी. hे धोिि
वापििाöया कंपÆया सद्य उत्पादने आद्दि बाजािपेOेविल± क¤द्दþत कितात. या ििनीतीचे अनnसिि
त्या कंपÆया कितात जे त्यांच्या सध्याच्या बाजाि द्दस्थतीवि समाधानी आhेत.
उदाhििाथय, जि फमयला नाद्दशक माक¥टमध्ये द्दविìत १० वाQ hोत असेल ति ते समाधानी
असेल. येथे फमयचा hेतू मध्यम वाQ आद्दि नफा द्दमbद्दविे hा आhे.
द्धस्थरSा Vxरण 4वaं[Áयाचm कारणे
• फमय सध्याच्या कामद्दगिीच्या पातbीवि समाधानी असेल
• कंपÆया सध्याच्या नÉयाच्या पातbीवि समाधानी असतील
• व्यवस्थापन कोिताhी धोका घे9 6द्दच्Jत नाhी
• व्यवस्थापन पािंपारिक तßवज्ञान अनnसिि
• आद्दथयक द्दस्थती अनnकूल नाhी
१.”.‘ वाQmचm रणनm Sm  द्धवस्Sार Vxरण -
hे धोिि द्दवस्ताि धोिि Ìhिून देखील Bbखले जाते. येथे व्यवसायाची \िीव वाQ hोÁयासाOी
प्रयत्न केले जातात. hे धोिि जेव्hा संस्थेने पूवêच्या पूिय कामद्दगिी केलेल्या तnलनेत उच्च वाQीसाOी
प्रयत्न केले तेव्hा ते स्वीकािले जाते. पूवêच्या तnलनेतउच्चलàय गाOÁयासाOी नवीन उत्पादनांचा
बाजािात परिचय कłन देिे द्दकंवा नवीन बाजािपेO तयाि कििे यामnbे व्यवसायाचा द्दवस्ताि hो9
शकतो. यामध्ये द्दस्थिता धोििाच्या तnलनेत अद्दधक जोखीम आद्दि प्रयत्न यांचा समावेश आhे.
उदा : द्दľयांसाOीच्या वस्तूंची द्दविì किÁयावि . फेअिआद्दिलवलीने सnŁवातीला ल± क¤द्दþत केले
पिंतn आता पnŁfांसाOीसाOी वस्तूंची फेअि अ1ड h1डसम) द्दविì कłन ते पnŁf आकद्दfयत किते
úाhकांचा आधाि वाQत आhे). ब1का आता वuयद्दĉकpत सेवा दे9न आपला द्दकिकोb व्यवसाय बेस
वाQद्दवÁयाला अद्दधक मhßव देते.
वाQmचm रणनmSm 4वaं[Áयाचm कारणे
• फमय सध्याच्या कामद्दगिीच्या पातbीवि समाधानी नाhी
• कंपÆया सध्याच्या नÉयाच्या पातbीवि समाधानी नाhीत munotes.in

Page 13

13प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
• व्यवसाय कोितीhी जोखीम घेÁयास तयाि आhे
• पयायवििीय घटकांमध्ये बदल
वाQmचm रणनmSm Uxन \ाFाS द्धव\ाFam Fेam 5hे
अ) अंतगयत वाQीच्या धोििामध्येप्रामn´याने ििनीती आद्दि तीĄता धोिि समाद्दव� असते
ब) बाĻ वाQीच्या धोििामध्ये द्दवलीनीकिि, अद्दधúhि,पिदेशी सhयोग आद्दि संयnĉ उद्यम यांचा
समावेश hोतो
अंतगयत द्दवकास योजना  अंतगयत द्दवस्ताि ििनीतीमध्ये व्यवसायाच्या अंतगयत वाQीसाOी द्दवचाि
केला जातो द्दवद्यमान व्यवसाय द्दवद्यमानउत्पादने आद्दि / द्दकंवा द्दवद्यमान बाजािपेOेत पnQील वाQ
साध्य किÁयाचा उिेश आhे. यात बाजािपेOेत प्रवेश, बाजाि द्दवकास आद्दि उत्पादनांचा द्दवकास
यांचा समावेश आhे.
4 [ाKारपेOेS प्रवेe : Ìhिजे आिमक प्रयत्न कŁन बाजाि उत्पादन, उच्चजाद्दhिात , द्दकंमत
कमी कििे, द्दविì, जाद्दhिात मध्ये उत्पादनात बदल कłन बाजािात मnसंडी माििे 6उदा
मnंब7च्या बाजािात ºया वेbेला टूथपेस्ट बनविािा उद्योग त्या टूथपेस्टमध्ये थोडेसे बदल
कłन आद्दि त्याच्या जाद्दhिातीत थोडेसे बदल कłन ती पnÆhा >कदा बाजािपेOेत उपलÊध
कłन देतो त्या वेbेस त्याला द्दशि काव कििे असे Ìhितात
[ [ाKारपेO द्धवकास Ìhिजे नवीन बाजािपेOा मध्ये समान उत्पादन देिे, व्यवसायाचे
असिािेच उत्पादन नवीन बाजािात द्दवकिे. येथे व्यवसाय >कक बाजाि संशोधन कितात,
प्र\ावी द्दकंमत धोिि, प्र\ावी जाद्दhिात द्दम®ि आद्दि द्दवतिि साखbी यांचा प्र\ावी वापि
कłन बाजािपेOेचा द्दवकास कितात
उदा. चािचाकì काि द्दविì कििािी कंपनी जी आपल्या कािची द्दविì \ाितात कित hोती,
ती आता अमेरिकेत प्रवेश किते त्याच काि असलेल्या माक¥टला माक¥ट डेव्hलपम¤ट असे
Ìhितात.
सm उत्पाUन द्धवकास नवीन प्रकािचे उत्पादन असलेल्या बाजािपेOेत उतिविेन Ìhिजे
उत्पादन द्दवकास. उदा. >क मोबा6ल फोन द्दविì कंपनी जी \ाितात त्याचे मोबा6ल फोन
द्दवकत hोते, आता ते पnQे येते स्वत3 \ाितीय बाजािपेOेसाOी मोबा6ल फोनचे नवीन मॉडेल
द्दविìसाOी आितात त्या वेbेला उत्पादन द्दवकास Ìhटले जाते.
१.”.’ द्धवद्धवVSा Vxरण
द्दवद्दवधता वाQीच्या धोििाचा >क प्रकाि आhे. या ििनीतीत कंपनी नवीन बाजािात नवीन उत्पादने
द्दवकद्दसत किते. या धोििाचा उिेश जोखीम सामाद्दयक कििे आhे. जि >खाद्या उद्योगाने बाजािाला munotes.in

Page 14

14VोरणयाÂमक व्वस् यापन
यश द्दमbवले ति आपला >खादा अÆय व्यवसाद्दयक तोटा \łन काQÁयास आद्दि कंपनीला व्यवhायय
OेवÁयासमदतकिेल. उदाhििाथय, >खादी ऑटो कंपनी नवीन कािचे मॉडेल द्दकंवा ůकसाि´या
गो�éना >कý कłन संबंद्दधत बाजािात द्दवस्ताłन बाजािात द्दवद्दवधता आिू शकते.
द्धव\ाKनाचे प्रकार3
१ 4नnaं[ द्धवद्धवVSा: जेव्hा >खादी कंपनी नव्या व्यवसायात प्रवेश किते जी द्दवद्यमान
व्यवसायाच्या समान काययप्रिालीमध्ये असते तेव्hा त्याला उ\े द्दवद्दवधीकिि Ìhटले जाते.
असा द्दवस्ताि दोन प्रकािचे ज्ञात आhे जसे:
पूवय उद्योग द्दवद्दवधीकिि   hे >क द्दवद्दवधीकिि आhे जेथे कंपनी सध्याच्या व्यवसायाच्या
Bbीपासून >क पा9ल मागे सिकवते. उदाhििाथय काि मrÆयnफr³चरिंग यnद्दनटसीट, टायि,
µलास 6त्यादी मrÆयnफr³चरिंग यnद्दनट साि´या घटकांमध्ये प्रवेश किते. पूवय उद्योग
द्दवद्दवधीकििसध्याच्या व्यवसाद्दयक ±ेýाच्या आधीच्या ±ेýातील व्यवसायात प्रवेश किते .
उदाhििाथय काि मrÆयnफr³चरिंग यnद्दनट , टायि, µलास 6. मrÆयnफr³चरिंग यnद्दनट अशा
घटकांमध्ये प्रवेश किते
अúेद्दfत द्दवद्दवधीकिि: - या प्रकििात कंपनी त्याच्या सध्याच्या व्यवसायाचा द्दवस्ताि
असलेल्या कायायमध्ये प्रवेश किते. उदाhििाथय कापड उत्पादक तयाि वľ उत्पादनात प्रवेश
कितात
[ ±uद्धSK द्धवद्धवVmकरण: - या प्रकििात कंपनी >क नवीन व्यवसाय जोद्दवद्यमानव्यवसायाशी
अगदी जवbून संबंद्दधत आhे अशा व्यवसाय ±ेýात प्रवेश किते . उदाhििाथय पnŁfांसाOी
तयाि कपडे द्दवकिािी कंपनी मद्दhलांसाOीच्या तयाि कपडे द्दविìच्या व्यवसायात प्रवेश किते.
क >काú द्धवद्धवVmकरण - जेव्hा >खादी कंपनी नवीन व्यवसायात प्रवेशकिते ºयाचा सध्याच्या
व्यवसायाची अप्रत्य±रित्या संबंद्दधत आhे . अशा व्यवसाय िेखा व्यवसायाला क¤þी\ूत
द्दवद्दवधता Ìhितात. उदाhििाथय काि द्दविेता द्दव° कंपनी सnł कł शकते. जेिेकłन काि
खिेदी किÁयास 6च्Jnक असलेल्या úाhकांना hी फमय द्दव°पnिवOा कł शकेल.
ड >कद्धýS द्धवद्धवVmकरण - जेव्hा >खादी कंपनी नवीन व्यवसायात प्रवेश किते ºयाचा
सध्याच्या व्यवसायाची अप्रत्य±रित्या संबंद्दधत नाhी व्यवसायाला >कद्दýत द्दवद्दवधता
Ìhितात. जnना आद्दि नवीन व्यवसाय यांच्यात कोिताhी दnवा नाhी. उदाhििाथय वाhतूक
व्यवसायात यात काम कििािा व्यावसाद्दयक फद्दनयचि व्यवसायात बनवÁयाच्या व्यवसायात
प्रवेश कितो
कंपनी द्दवद्दवधता धोिि /द्दवद्दवधीकििाचा मागय अंगीकािÁयाची काhी द्दवद्दश� काििे आhेत
जी खालीलप्रमािे आhेत. munotes.in

Page 15

15प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
१) KxEमmचा प्रसार  द्दवद्दवधता जोखीम पसिद्दवÁयास स±म किते. व्यवसाय द्द\Æन बाजािात
काययित असल्यानेजि >का बाजािपेOेत Lालेले नnकसान दnसöया बाजािपेOेत नफा द्दमbवून
\łन काQता येते आद्दि नÉयाची पातbी िाखली जा7ल
 संस्थात्मक प्रद्धSमासnVारSे  द्दवद्दवधीकििाच्या माध्यमातून कंपनीने नाद्दवÆयपूिय उत्पादने /
गnिव°ापूिय सेवा देते ºयामnbे \ागधािकांना कंपनीविअद्दधकद्दवĵासतयािhोतो गnिव°ा
जी आपापसांत �Q स±म प्रद्दतमा तयाि किÁयास मदत किते . आद्दि \ागधािकाच्या मनात
चांगली प्रद्दतमा तयाि किीत \ागधािकांचे समथयन द्दमbवते.
‘ प्र\ावmपणे स्पV¥aा सामxरे Kा  द्दवद्दवधतेमnbे कंपनी उत्पादने आद्दि सेवांची द्दवस्तpत ®ेिी
सादि किते. hे कंपनीला बाजािात त्याची द्दविì पातbी िाखÁयास स±म किते आद्दि स्पध¥स
प्र\ावीपिे सामोिे जाते.
’ úाhकांचे समाVान  जेव्hा फमय नवीन उत्पादनासh नवीन व्यवसायात प्रवेश किते तेव्hा ते
अद्दधक चांगले गnिात्मक उत्पादन आद्दि सेवा देÁयाचे आĵासन देते. यामnbे úाhकांचे
समाधान hोते.
“ संसाVनांचा 6ष्टSम उपयxF  >खादा व्यवसाय ºयावेbेला आद्दथयक आद्दि मानवी
संसाधनांचा योµय वापि कितो त्यावेbेला मागिी आद्दि उत्पादनाची मोOzया प्रमािात वाQ
hोते. ºयामnbे व्यवसायाची \ि\िाट hोते
” प्रमाणानnसार काटकसरm 4थªव्यवस्था - द्दवद्दवधीकिि धोििामnbे उत्पादनांची मागिी
वाQते ºयामnbे मोOzया प्रमािावि उत्पादन आद्दि द्दवतिि hोते. फमय मोOzया प्रमािात कच्चा
माल खिेदी किते आद्दि सवलत द्दमbवते त्यामnbे फमय कच्च्या मालाच्या खिेदी मध्ये बचत
किते तसेच वाhतnकì मध्ये सnĦा सवलत द्दमbवते
१.”.“ [ाĻ द्धवकास
१ द्धवamनmकरण Vxरण Kेव्hा Uxन द्धकंवा 4द्धVक कंपÆयांचे >कýmकरण hxSे Sेव्hा
द्दवलीनीकििž hा शÊद दोन द्दकंवा अद्दधक व्यवसायांच्या >कद्दýकििासाOी वापिला जातो.
द्दवलीनीकििानंति फĉ >काच व्यवसायाची Bbख अद्दस्तत्वात िाhते आद्दि 6ति व्यवसाय द्दवलीन
hोतात., कंपनीने उत्पादन आद्दि द्दवपिन कायायचा द्दवस्ताि कłन कंपनीची वाQ जास्तीत जास्त
किÁयासाOी hे धोिि स्वीकािले जाते याचा उपयोग úाhक वाQिे, स्पधाय कमी hोिे, नवीन
बाजािउत्पादन द्दव\ागाची Bbख 6. केला जातो.
munotes.in

Page 16

16VोरणयाÂमक व्वस् यापन
द्धवamनmकरणाचे स्वłप द्धकंवा प्रकार
• exfणाĬारे द्धवamनmकरण: जेव्hा दोन द्दकंवाअद्दधक कंपÆया >कýीकिि केले जाते तेव्hा >क
कंपÆयांचे स्वतंý अद्दस्तत्व न� hो9न द्दवलीनीकििानंति फĉ >कच कंपनी अद्दस्तत्वात
आhे, बाकìची त्यांची Bbख न� Lाल्यामnbे अद्दस्तत्वात नाhी याला शोfि माध्यमातून
द्दवलीनीकिि Ìhितात. उदा. टाटा केद्दमकल्स द्दलद्दमटेड टीसी>लटाटा फद्दटयलायLसय
द्दलद्दमटेड (टी>फ>ल) शोfून घेतला.
• >कýmकरणाĬारे द्धवamन करा: जेव्hा दोन द्दकंवा अद्दधक कंपÆया >कý कłन नवीन
कंपनीला जÆम देतात, तेव्hा >कýीकििाĬािे द्दवलीनीकिि Ìhिून Bbखले जाते. hे सवय
सnचवते द्दवलीनीकििाच्या कंपÆया द्दविघbल्या आhेत, Ìhिजे त्यांचीBbख hिवते आद्दि
>क नवीन कंपनी तयाि केली जा7ल. उदा. द्दhंदnस्थानचे >कýीकिि कॉÌÈयूटसय द्दलद्दमटेड,
6ंद्दडयन िीप्रोúाद्दफ³स द्दलद्दमटेड, 6ंद्दडयन सॉÉटवेयि कंपनी द्दलद्दमटेड द्दhंदnस्तान 6Æस्ůðम¤टzस
द्दलद्दमटेड, नवीन तयाि किÁयासाOी कंपनी >चसी>ल द्दलद्दमटेड.
द्धवamनmकरणाचे ZायUे:
Ƞ. hे ľोतांचे >कýीकिि कłन संसाधनाचे योµय प्रकािे वाटप किते .
ȠȠ. द्दवलीन Lालेल्या कंपÆया मोOzया प्रमािात अथयव्यवस्थांचा ला\ घेतात.द्दवलीनीकििामnbे
मागिी वाQू शकते. आद्दि याचा परििाम Ìhिून फमयची उत्पादन आद्दि द्दवतिि ±मता
वाQते.जेव्hा उत्पादनवाQते तेव्hा फमय मोOzया प्रमािात कच्चा माल खिेदी कितो आद्दि
त्यांना सूट द्दमbते. hी फमय कच्च्या मालावि बचत किते. वाhतnकìचा खचय बhòतेक वेbेवि
द्दनद्दIJत केल्यामnbे फमय वाhतnकìच्या द्दकंमतीविhी बचत किते. द्दवलीन Lालेल्या कंपÆया
मोOzया प्रमािात अथयव्यवस्थांचा ला\ घेतात
ȠȠȠ. द्दवलीनीकिि व्यवसायाला द्दव° उत्पादन संशोधन आद्दि द्दवकास आद्दि द्दवपिन 6त्यादीमध्ये
वेगवान द्दवकास देते .
Ƞȭ. जेव्hा >खाद्या कंपनीचे खूप वfय नnकसान hोत िाhते आद्दि अशी कंपनी दnसöया कंपनीमध्ये
द्दवलीन केली जाते त्यावेbे. नव्याने स्थापन Lालेल्या कंपनीला कि आकाििीत फायदा
hोतो.
ȭ. द्दवलीनीकिि कंपÆयांना तंýज्ञान आद्दि 6ति यंýिा, बाजाि, मानव संसाधन 6. साि´या
सामाद्दयक किÁयाची पिवानगी देते
ȭȠ. कमी द्दकंमतीच्या łपात úाhक मोOzया प्रमािात अथयव्यवस्थेचा फायदा सामाद्दयक केला जातो
ȭȠȠ. तसेच संशोधन आद्दि द्दवकास द्दियाकलापामnbे úाhकांना दज¥दाि आद्दि नाद्दवÆयपूिय उत्पादन
द्दमbते. Ìhिून जेव्hा कमी द्दकंमतीत úाhकांना चांगल्या प्रतीची उत्पादने द्दमbतात तेव्hा
त्याचा परििाम úाhकांच्या समाधानास hोतो. munotes.in

Page 17

17प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
१.”.” संयnĉ उīम Vxरण: जॉ6ंट व्h¤चिचे वियन व्यवसायाची व्यवस्था Ìhिून केले जा9 शकते,
ºयामध्ये >खादे कायय, द्दियाकलाप द्दकंवा प्रकल्प पूिय कििे यासाि´या द्दवद्दश� hेतूची पूतयता
किÁयासाOी द्दनधायरित कालावधीसाOी दोन द्दकंवा अद्दधक स्वतंý कंपÆया कायदेशीिरित्या स्वतंý
उपिम तयाि किÁयासाOी >कý येतात. hी >क तात्पnिती \ागीदािी आhे, जी>काद्दनद्दIJत
उिेश,साOी स्थापन केली गेली आhे hी\ागीदािी व्यवसायाचे द्दवद्दश� नाव वापł शकते, द्दकंवा
वापłशकतनाhी
उदाhििाथय, माŁती द्दल. 6ंद्दडया आद्दि जपानची सnLnकì द्दल >कद्दýतपिे माŁती सnLnकì 6ंद्दडया द्दल.
संयnĉ उद्यमात hात द्दमbविाöया या कंपÆयांना सhकािी उद्योजक Ìhटले जाते, जी खाजगी कंपनी,
सिकािी कंपनी द्दकंवा पिदेशी कंपनी असू शकते सhकािी उपिम आद्दथयक द्दियाकलाप पाि
पाडÁयासाOी किािाच्या किािावि येतात, ºयात सामाद्दयक मालकì आद्दि द्दनयंýि असते.ते
\ांडवलाचे योगदान देतात, आद्दथयक, \yद्दतक, बyद्दĦक आद्दि व्यवस्थापकìय संसाधनांचा संचय
कितात, ऑपिेशÆसमध्ये \ाग घेतात आद्दि पnनद्दनयधायरित प्रमािात जोखीम आद्दि पितावा सामाद्दयक
कितात.
१.”.• संपाUन Vxरण: जेव्hा >खादी कंपनी मn´यत: दnसö या कंपनीचे सवय शेअसय द्दनयंýि
द्दमbवÁयासाOी खिेदी किते तेव्hा त्याला अद्दधúhि hोते. लद्दàयत कंपनीचे शेअसय आद्दि 6ति
मालम°ा ५० पे±ा जास्त खिेदी केल्यामnbे अद्दधúhिकत्यायस कंपनीच्या \ागधािकांच्या
पिवानगीद्दशवाय अद्दधúद्दhत कंपनीचे द्दनियय घेÁयाची पिवानगी द्दमbते. संपादन hा >क गं\ीि घटक
आद्दि व्यवसायाच्या कोित्याhी धोििाचा मhßवपूिय बदल >जंटमानलाजातोउदाhिि - कंपनी
िrनबr³सी Ĭािा सन फामायस्यnद्दटकल्स चे अद्दधúhि
१.”.– 4द्धVúhण Vxरण3 कायय\ाि hाती घेिे hा संपादनचा >क द्दवशेf प्रकाि आhे . ºयावेbेस
>खादा व्यवसाय दnसöया व्यवसायाला त्याच्या संमतीद्दशवाय ताÊयात घेतो त्याला 4द्धVúhण असे
Ìhितात जेव्hा >खादा व्यावसाद्दयक उद्योग दnसöया व्यवसाय उद्योगाच्या पिवानगीद्दशवाय द्दकंवा
संचालक मंडbाच्या पिवानगीद्दशवाय त्यांना ताÊयात घेतो तेव्hा अद्दधúhि hोते
अशा दोन पĦती आhेत ºयाĬािे कंपÆया पnQील प्रमािे कायय\ाि hाती घे9 शकतात:
अद्दधúhि किÁयाच्या hेतूने प्रस्ताद्दवत प्रािंद्द\क प्रस्ताव, लàय कंपनीच्या व्यवस्थापनाकडून नकाि
द्ददल्यानंति द्दनद्दवदा प्रस्तावचा समावेश असतो ,Ìhिूनच, कंपनीचे सवय द्दकंवा बhòतेक सम\ाग खिेदी
केल्याने अद्दधúद्दhत कंपनीला लàय कंपनीची मालकì द्दमbू शकते. प्रस्ताद्दवत प्रािंद्द\क ऑफिसाOी
लàय कंपनीच्या व्यवस्थापनाने नकाि द्ददल्यानंति द्दनद्दवदा ऑफिचा समावेश आhे, अद्दधúhि कंपनी
लàय कंपनीचे शेअसय \ागधािक, द्दकंवा दnÍयम बाजािात थेट खिेदी किते.Ìhिून, कंपनीचे सवय द्दकंवा munotes.in

Page 18

18VोरणयाÂमक व्वस् यापन
बhòसं´य शेअसय खिेदी केल्याने अद्दधúhि कििाöया कंपनीला लद्दàयत कंपनीची मालकì द्दमbू
शकते.
शेअसय खिेदी किÁयासाOी, अद्दधúhि कििािी कॉपोिेशन शेअिधािकांना शेअिच्या बाजाि
मूल्यापे±ा जास्त द्दकंमत देते
१.”.— कपाS VxरणरणनmSm
कपाS Vxरणघट Vxरण  डायव्hस्टम¤ट स्ůrटेजी >क कपात धोिि िीů¤चम¤ट स्ůrटेजी) आhे
ºयातव्यवसायाच्याव्याप्ती चे आकािमान कमी कििे समाद्दव� आhे. असे Ìhटले जाते कì कंपनीने
आपली आद्दथयक द्दस्थती पnनŁºजीद्दवत किÁयाच्या उिेशाने व्यवसायाचा \ाग द्दकंवा त्यातील >क
द्दकंवा अद्दधक स्ůrटेद्दजक द्दबद्दLनेस यnद्दनटzस (>सबीयू) द्दकंवा मोOzया \ागाचा >खादा \ागद्दवकला
द्दकंवा त्यास नकाि द्ददला, डायव्hस्टम¤ट स्ůrटेजी असे Ìhितात.व वbि गnंतविूकìच्या द्दवłĦ आhे
द्दवद्दनयोग Ìhिजे गnंतविnकìच्या उलट ºयात व्यवसायाचा काhी \ाग कजय फेडÁयासाOी द्दवकतो.
तसेच, कंपÆया त्याचा कमी फायदेशीि द्दव\ाग बंद कłन उपलÊध असिािी संसाधने 6ति
किÁयासाOी आद्दि अद्दधक फायदेशीि वाटप द्दवद्दनयोग किÁयासाOी द्दव\ाजन धोििाचे अनnसिि
कितात
उUाhरण3 टाटा कÌयnद्दनकेशÆस डायव्hस्टम¤टचे ििनीती उत्कp� उदाhिि आhे. त्याने आपले कजय
BLे कमी किÁयासाOी डेटा स¤टि द्दविìची प्रद्दिया सnł केली आhे
द्धवचaनाचे काhm द्धवद्धeष्ट कारण 5hे
१ 4प्रचद्धaS उत्पाUनाSma FnंSवणoक काQoन घेणे - जे उत्पादने फमयला पnिेसे पितावा देत
नाhीत ते काQले जातील. आद्दि ºया उत्पादनांचा बाजािात चांगला वाटा आhे आद्दि
फायदेशीि आhे ते सnł Oेवले जातील.
२ Knbणmचm समस्या  कंपनीने नव्याने hाती घेतलेला व्यवसाय hा कंपनीच्या मn´य
व्यवसायाशी जnbत नाhी, अशा वेbेस नवीन संपाद्ददत केलेल्या उद्योगाशी जमवून घेÁयासाOी
कंपनी नवीन गो�ी द्दकंवा ििनीती तयाि किते.
३ स्पV¥चm समस्या  काhी वेbा कOीि स्पध¥मnbे कंपनी बाजािातून काhी उत्पादने मागे घे9
शकते द्दकंवा अशी उत्पादने उत्पाद्ददत यnद्दनट द्दवकू शकते.
४ नकारात्मक रx E प्रवाh  जेव्hा >खाद्या द्दवद्दश� व्यवसायातून व्यवसाय तोटा hोतो.अशा
व्यवसायामधून वसूल केलेला मhसूल कमी असल्याने त्यावि खचय कमी कििे आवÔयक
आhे, munotes.in

Page 19

19प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
५ Sंý²ान 4प-úेडेeन3 तंýज्ञान अप-úेडेशन व्यवसायाच्या अद्दस्तत्वासाOी मhत्वाचे आhे
पिंतn अपúेडेशनची द्दकंमत 6तकì जास्त आhे कì जे त्या व्यवसायासाOी पिवडिािे नाhी
अशा वेbेला या व्यवसायातील गnंतविूक कमी कििे द्दकंवा असे व्यवसाय थांबविे आवÔयक
hोते.
६ मoa\oS व्यवसायावर >काúSा व्यवसायाचे कायय hाती घेतलेल्या व्यवसायाĬािे सवय द्दिया
>का वेbी केले जातात, त्यानंति व्यवसायास सवय द्दिया समाधानाने व्यवस्थाद्दपत कििे
कOीि hो9 शकते. या व्यवसायाकडे दnलय± केल्यामnbे त्याच्या व्यवसायाचे नnकसान hो9
शकते Ìhिून मn´य व्यवसायात ल± क¤द्दþत कििे 6ति द्दियाकलापांमध्ये जािे आवÔयक
आhे..
७ FnंSवणoकìसाOm पयाªयm  काhी काb कंपनी काhी द्दवद्दश� द्दियाकलाप काQून टाकल्यास
आपला Êलॉक केलेला फंड दnसö या गnंतविूकìच्या गnंतविूकìत गnंतवू शकतो जो चांगला
पितावा दे7ल.
८ \ाFVारकांना परSावा  कंपनm \ाFVारकांना \रघxस aा\ांe Uे9न \ाFVारकांचा
पिताव्यामध्ये वाQ कł शकते.
९ 6Sर Zमªकडoन 5कfªक प्रस्Sाव  कधीकधी असे hोते कì कंपनीला दnसö या कंपनीकडून
प्रस्ताव द्दमbू शकते. कंपनीकडून चांगल्या पिताव्यामध्ये गnंतविूक किÁयासाOी सध्याच्या
द्दियाकलापांचा फायदा hो9 शकेल.
१.”.१० SरaSेचे Vxरण
hे द्दवचलन धोिि जेव्hा कंपनी पnनŁºजीद्दवत किÁयाचे सवय प्रयत्न संपल्यानंति कंपनी तिलतेचे
धोिि स्वीकािते. जेव्hा >खादा व्यवसायातून नफा hो9 शकत नाhी hे स्प� hोते तेव्hा तो व्यवसाय
पूियपिे द्दवकून त्यातून द्दमbिािा पuसा दnसöया उद्योगांमध्ये गnंतवता येतो
द्धUवाbे वाKणे काhm कारणे 5hेS कारणे 4em 5hेS कì ›
१ Sxटा K[रUस्S नnकसान  जेव्hा व्यवसायाला व्यवसायात सतत मोOे नnकसान hोते,
तेव्hा व्यावसाद्दयक असा व्यवसाय बंद किÁयाचा द्दनियय घेतो
 कमm परSावा: - कंपनी त्याचा खचय \ागवÁयासाOी पnिेसे उत्पÆन/ नफा कł शकत नाhी.
ºयाचा परििाम Ìhिून कंपनी द्दलद्द³वडेशन धोिि स्वीकािते munotes.in

Page 20

20VोरणयाÂमक व्वस् यापन
‘ कमकnवS व्यवस्थापन: ºयावेbेस कंपनीचे शीfय व्यवस्थापन मhßवाचे द्दनियय योµय पĦतीने
घे9 शकत नाhी अशा वेbेला व्यवस्थापन कंपनी कंपनीला द्दलद्द³वड टेशन मध्ये घे9न
जातात
’ कvपōरेट रणनmSm 4यeस्वm: कंपनीने अंगीकािलेली कॉपोिेट ििनीती अपयशी Oिते.
ºयाचा परििाम मोOzया प्रमािात नnकसान hोते .
“ 4प्रचद्धaS उत्पाUन - कंपनीने दे9 केलेल्या उत्पादनाची बाजािपेOेत मागिी नसते.
úाhकांच्या उत्पादनांच्या प्राधाÆयिम मध्ये ºयावेbेला बदल hोतो अशा वेbेस काhी
प्रकािच्या वस्तूंची मागिी बदलते.
१.”.११ टनª4रा9ंड Vxरण (व्यवसायाचे पnनद्धनªद्धमªSm Vxरण):
पnनद्धनªद्धमªSm Vxरण hी >क कपात धोिि आhे ºयात तोटा द्दनमायि कििाöया व्यवसाय >कक
फायदेशीि मध्ये łपांतरित कििे समाद्दव� आhे.
जेव्hा कंपनी आपल्या व्यवसायाच्या कायाांची पnनियचना किते तेव्hा hे श³य आhे. जेव्hा कंपनी
आपल्या व्यवसायाचे पnनगयOन किते तेव्hा hे श³य hोते. साद्दhत्याच्या उच्च द्दकंमतीमnbे, घटती
द्दविì द्दकंवा स्पधाय वाQल्याने, मंदी, व्यवस्थापकìय अकायय±मता कमी hोिािी द्दविì, बाजािातील
द्दhस्सा आद्दि नफा सnधाििे hे पnनद्दनयद्दमयती धोििचे ध्येय आhे.
उदाhिि3 पnनद्धनªद्धमªSm Vxरण ििनीतीचे उत्कp� उदाhिि डेल आhे. २००६ मध्ये. डेलने द्दकंमत
कमी किÁयाच्या उपाययोजनांची घोfिा केली आद्दि तसे केले त्याने आपली उत्पादने थेट द्दविìस
सnŁवात केली, पिंतn दnद¨वाने त्याचे मोOे नnकसान Lाले. त्यानंति २००७ मध्ये, डेलने आपले थेट
द्दविì धोिि मागे घेतले आद्दि द्दकिकोb दnकानातून संगिक द्दविì किÁयास सnिवात केली आज ती
जगातील दnस या िमांकाची संगिक द्दकिकोb द्दविेता आhे..
पnनद्धनªद्धमªSm Vxरण द्धनयxKनाचm पायरm
१ रxE प्रवाhावर द्धनयंýण: जि व्यवसाय अनnत्पादक hेतूंसाOी िोख खचय किीत असेल ति
श³य द्दतत³या लवकि hे थांबद्दवÁयावि कािवा7 किा. जेथे उत्पादक hेतू असेल द्दकंवा
आवÔयक असेल तेथेच िोख खचय कििे व्यवसायासाOी योµय आhे.
 पnनद्धनªद्धमªSm Vxरण : पnनद्धनªद्धमªSm धोििाच्या यशासाOी योµय प्रकािचे संघ असिे आवÔयक
आhेत तसेच या धोििाच्या योµय पĦतीने काम किÁयासाOी तज्ञ आद्दि अनn\वी मािसे
आद्दि सhाÍयक कमयचािीची गिज आhे. munotes.in

Page 21

21प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
‘ व्यवसाय यxKना Sयार करा सध्याच्या बाजािाच्या गिजेसाOी योµय उत्पादन देिे आवÔयक
आhे. मrनेजिने úाhकांना hवे ते द्यावे आद्दि त्यानnसाि बाजािपेOेची सेवा किÁयासाOी
व्यवसायाचीआखिीकिावी
’ द्धकंमSmवर द्धनयंýण Oेवणे Bव्hिhेड आद्दि कचिा कमी कििे आवÔयक आhे. कच्चे माल,
प्रचािात्मक द्दिया आद्दि 6ति गो�éवि खचय द्दनयंýि केले जा9 शकते
“ टनª4रा9ंड ZायनाÆस वाQवणे टनयअिा9ंड ििनीतीĬािे आपला व्यवसाय पnनसांचद्दयत
किÁयासाOी द्दव°पnिवOा कििािा व्यवसाय शोधू शकेल बाजािपेOेत या प्रकािच्या सवय
प्रकािच्या द्दव° पnिवOा कििािे तज्ञ उपलÊध आhेत
” पnनद्धनªद्धमªSm यxKना संप्रेद्धfS करा
कमयचािी, पnिवOादाि, úाhक, गnंतविूकदाि, \ागधािक 6त्यादी प्रमnख \ागधािकांना
टनयअिाउंड योजना कbविे आवÔयक आhे ºयामnbे व्यवसायाला त्यांचे समथयन द्दमbÁयास
मदत hो7ल.
१.”.१ व्यवसाय स्Sर रणनmSm  स्ůrटेद्धKक व्यवसाय यnद्धनट >स[mयo Vxरण 
व्यवसाय धोििे hी >क Ĭािे अवलंबली जािािी कpती आhे. व्यवसायाची ििनीती hी >खाद्याने
स्वीकािलेली कpती आhे त्याच्या प्रत्येक व्यवसायासाOी स्वतंýपिे संस्था आद्दि ध्येय स्पधायत्मक
फायदे द्दवकद्दसत कििे. बhòउत्पादने आद्दि बhò\yगोद्दलक ±ेý कंपनी प्रत्येक उत्पादनाचे प्र\ावीपिे
व्यवस्थापन किÁयासाOी धोििात्मक व्यवसाय द्दव\ाग तयाि किते.
याला स्ůrटेद्दजक द्दबLनेस यnद्दनट ȪșȬ स्ůrटेजी Ìhिूनhी Bbखले जाते.
hे यू>स>च्या जनिल 6लेद्द³ůक कंपनीने द्दवकद्दसत केले आhे त्याचा बhòउत्पादन व्यवसाय
व्यवस्थाद्दपत किा. बhòउत्पाद द्दकंवा बhò \yगोद्दलक ±ेýातील कंपÆया प्रत्येक उत्पादन द्दकंवा
उत्पादनाचा >क गट प्र\ावीपिे व्यवस्थाद्दपत किÁयासाOी वापितात उदाhििाथय द्दhंदnस्तान
यnद्दनद्दलव्hि द्दल. सािखी बhòउत्पादक कंपनी >सबीयूची संकल्पना स्वीकाł शकते.
स्वतंý >सबीयू तयाि केले जा9 शकतात, प्रत्येक द्दवद्दश� >सबीयू वि ल± क¤द्दþत कितो
टॉयलेटिीज, पेये, आ6स्िìम, कपडे धnÁयाचे उत्पादन,सŏदययप्रसाधने वगuिे याला स्ůrटेद्दजक
द्दबद्दLनेस यnद्दनट >सबीयू धोिि Ìhिूनhी Bbखले जाते.
hे यू>स>च्या जनिल 6लेद्द³ůक कंपनीने द्दवकद्दसत केले आhे त्याचा बhòउत्पादन व्यवसाय
व्यवस्थाद्दपतकिा . बhòउत्पादन द्दकंवा मद्दल्ट \yगोद्दलक ±ेý कंपÆयांĬािे प्रत्येक उत्पादनाचे द्दकंवा
उत्पादनांचे >क गट प्र\ावीपिे व्यवस्थाद्दपत किÁयासाOी वापिले जाते उदाhििाथय उदाhििाथय munotes.in

Page 22

22VोरणयाÂमक व्वस् यापन
द्दhंदnस्तान यnद्दनद्दलव्hि द्दलद्दमटेड साि´या मल्टीप्रॉड³ट फमय >सबीयूची संकल्पना स्वीकाł
शकतात. स्वतंý >सबीयू तयाि केले जा9 शकतात, प्रत्येकजि द्दवद्दश� उत्पादनांवि ल± क¤द्दþत
किते जसे कì शyचालय, पेये, बफयिìम, कपडे धn9न द्दमbÁयाचे द्दOकाि, सŏदययप्रसाधने 6त्यादी.
प्रत्येक >स.यू.बी. मध्ये त्याचे कायय प्र\ावीपिे व्यवस्थाद्दपत किÁयासाOी चाि प्रमnख मhßवाच्या बाबी
आhेत -
अ) प्रत्येक यnद्दनटचे स्वतंý व्यवस्थापन असते.
ब) प्रत्येक >सयूबी त्याच्या स्वत: च्या संघटनात्मक ििनीती तयाि किते
सी) >सबीयूची स्वत3ची संसाधने आhेत आद्दि त्यानnसाि व्यवस्थाद्दपत कितात
डी) >सबीयूची त्याच संस्थेची 6ति >सबीयू दिÌयान आंति स्पधाय असिे आवÔयक आhे
१.”.१‘ >स[mयoचे ZायUे3
व्यवसायस्तिाचीििनीतीस्वीकाििाöया कंपनीला खालीलप्रमािे काhी फायदे आhेत
प्र\ावीव्यवस्थापन   >सयूबी स्वतंý व्यवस्थापनाĬािे व्यवस्थाद्दपत केले जात आhे , ते स्वत3च्या
उत्पादनावि ल± क¤द्दþत कł शकते. प्र\ावीव्यवस्थापन   >सयूबी Ĭािे स्वतंý व्यवस्थापन
व्यवस्थाद्दपत केले जात आhे , hे व्यवस्थापन ते स्वत3च्या उत्पादनावि ल± क¤द्दþत कł शकते.
hे त्याचे द्दनयोजन, संघटना, योµयद्ददशाआद्दिस्वत  च्या संसाधनांची प्र\ावी अंमलबजाविी यावि
ल± देते. चांगला नफा द्दमbवÁयासाOी ते योµय पĦतीने द्दवपिन कितात.
१ 4ंSर स्पVाª ºया वेbेला >खादी संस्था लhान लhान अशा धोििात्मक व्यवसायात
द्दव\ागली गेलेली आhे त्यावेbेस hी लhान द्दव\ाग >कमेकांची स्पधाय कितात ºयामnbे त्यांची
प्रगती hोते.
 उ¸च कायª±मSा  6नपnट आद्दि आउटपnट कायय±मता प्रमािानnसाि मोजली जाते दिÌयान.
या अंतगयत, प्रत्येक >सयूबी कचिा कमी कििे, संसाधनांचा 6�तम उपयोग आद्दि उत्पादन
आद्दि नफा वाQवून त्याची उत्पादन द्दकंमत कमी कििे . >सयूबी यासाOी प्रयत्न किेल प्रयत्न
किेल
‘ चांFam úाhक सेवा प्रत्येक >सयूबी प्र\ावी úाhक सेवा देÁयाचा प्रयत्न किते. >सयूबी
úाhकांच्या गिजा आद्दि समस्या BbखÁयाचा प्रयत्न कितो आद्दि त्यानnसाि उत्पादनांचे
द्दडLा6न आद्दि द्दवकास hाती घेतो जेिेकłन úाhकाला जास्तीत जास्त समाधान द्दमbेल.
याĬािे hे úाhक संबंध द्दवकद्दसत किते आद्दि úाhकांना चांगल्या सेवा देतात. munotes.in

Page 23

23प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
’. कमªचायांना प्रेरणा  प्रत्येक >सयूबी>स व्यवस्थापक कमयचाö यांमध्ये काययसंघ \ावना
द्दनमायि कितो. व्यवस्थापक कमयचाö यांच्या चांगल्या कामद्दगिीसाOी आनnfंद्दगक आद्दि आद्दथयक
नावे देिािी सवलती पnिवतो. hे कमयचाö यांना अनnप्रयोग मन आद्दि समपयि Ńदय सh कायय
किÁयास प्रवp° किÁयास मदत किते.
कvपōरेट प्रद्धSमा  hा लोकांमध्ये संघटनेची सĩावना आद्दि प्रद्दतķा द्दनमायि किÁयाचा >क मागय
आhे.
लोकांमध्ये संस्थेची प्रद्दतķा खालील गो�éच्या मदतीने hे श³य आhे
क चांगल्या úाhक सेवांच्या मदतीने श³य आhे
ब नवीन आद्दि नाद्दवÆयपूिय उत्पादने
क जाद्दhिात, जाद्दhिात वगuिे Ĭािे बाजािाचा द्दवकास
१.”.१’ >स[mयoचे Sxटे व्यवसाय स्तिाविील धोििाचे काhी तोटे आhेत जे खालील प्रमािे
आhेत.
१ उ¸च Bव्hरhेड3  प्रत्येक >स.यू.बी. स्वत च्या कमयचाö यांची नेमिूक किीत असल्याने
त्यांची सं´या जास्त असू शकते. वेतन, प्रद्दश±ि खचय आद्दि 6तिांच्या बाबतीत अद्दधक
Bव्hिhेडzस Oिलेल्या संस्थेतील कमयचाö यांचे. कामाची डnद्दÈलकेशन देखील असू शकते .
 4ंSFªS स्पVाª  या द्दसस्टममध्ये प्रत्येक>सयूबी ते अद्दधक कायय±म असल्याचे द्दसĦ
किÁयाचाप्रयत्नकितात . ते >कमेकांकडे जास्तीत जास्त संसाधने खेचÁयाचा प्रयत्न
कितात आद्दि त्यानnसाि तेथे द्दववाद द्दनमायि hोतात.
‘ 4व्वa व्यवस्थापनाकडoन [ायस 5VाåरS 5Vार 
साद्दhत्याचा पnिवOा, माÆयता, बद्द±से द्दकंवाľोत वाटपाच्या बाबतीत >सबीयूमध्ये उच्च
व्यवस्थापनाĬािे Oिाद्दवक लोकांसाOी जास्त अनnकूलता असते
’ 6ंटर यnद्धनटचm Snaना करÁयाचm समस्या  संस्थेच्या दोन द्दकंवा अद्दधक यnद्दनट दिÌयान
तnलना. कििे श³य आhे यामnbे संघटनेत >कì न िाhता फूट पडू शकते.
“ 4ंमa[Kावणm करणे 5व्hानात्मक >सबीयू यशस्वी hोÁयासाOी, प्रत्येकाने >क संघ
Ìhिून काम केले पाद्दhजे. प्रत्येक कामगाि त्यांच्या उत्पादकतेसाOी जबाबदािधिला पाद्दhजे.
hे यशस्वी hोÁयासाOी प्रत्येकाने>सबीयूचे ध्येय आद्दि ��ी यावि ल± क¤द्दþत केले पाद्दhजे.
उच्चस्तिीयव्य वस्थापनाचे देखील समथयन असावे. यामध्ये काhी अंति असल्यास >सबीयू
द्दनकामीhो9शकतात munotes.in

Page 24

24VोरणयाÂमक व्वस् यापन
१• कायाªत्मक रणनmSm
कायाªत्मक Vxरणे  मानवm संसाVन रणनmSm द्धवपणन Vxरण  द्धव°mय कायª±ेý कायªकारm
रणनmSm
@परेeनa aेव्ha रणनmSm संघटन पाSbmवरma डावपेच :
कायªरS रणद्धनSm hm संस्थे¸या सवा«द्धFन कामांचm सं[ंद्धVS 5hे
परिचालन धोिि (ऑपिेशनल ििनीती) >क च्या >कूि ऑपिेशनशी संबंद्दधत आhे
ऑपिेशनल स्ůrटेजीच्या द्दवकासाĬािे, फमय व्यवसाय ऑपिेशन किÁयासाOी कायय±म प्रिाल्यांचे
मूल्यांकन आद्दि अंमलबजाविी कł शकते.
ऑपिेशÆसची द्दस्थि ििनीती नसल्यास कंपÆया बदलत्या बाजािपेOेत द्दटकून िाhÁयास स±म
नसतात.
> उत्पाUन Vxरणे
उत्पादन धोििे मn´यत्वे गnिव°ा सnधािÁयासाOी आhेत, उत्पादन धोिि hे मn´यत3 उत्पादन
वाQविे आद्दि उत्पादन खचय कमी कििे यासाOी बनवले जाते.
यासाOी खालील गो�éचा द्दवचाि केला पाद्दhजे
१ उत्पाUन ±मSा3 उत्पाUन ±मSा : hे व्यद्दĉद्दनķ आhे आद्दि मागिीवि अवलंबून आhे
संस्थेने त्याचा द्दनियय घेिे आवÔयक आhे .बाजािपेOेतील उत्पादन आद्दि बाजािात चQ
उताि यामnbे स्पधाय, आद्दथयक द्दस्थती बदलिे 6. गो�éचापरििामव्यवसायाच्याउत्पादनावि
hोतअसतो .तथाद्दप काhी संस्था त्याच्या द्दविìच्या अंदाजानnसाि द्दनियय घेते. आताकाhी
कंपÆया उत्पादनाच्या काhी \ागाची द्दनद्दमयती किीत आhेत उवयरित \ाग ते 6तिांकडून खिेदी
कितात. Ìhिून द्दवचाि कłन या सवय पuलूंमध्ये, व्यवसायाने त्याचे उत्पादन द्दनद्दIJत केले
पाद्दhजे .
 उīxF स्थान व 5कार  स्थानावि द्दनियय घेताना व्यवसायाचे काhी घटक द्दवचािात घेतले
पाद्दhजेत जसे कì स्थानाची सnि±ा आद्दि सnिद्द±तता, बाजािातील कायदा आद्दि सnव्यवस्थ,
कच्च्या मालाची जवbउपलÊधता , पाया\ूत सnद्दवधांची उपलÊधता तसेच स±म काययबल.
उत्पादनाच्या अपेद्द±त मागिीच्या आधािावि उत्पादन क¤þाचा आकाि द्दनद्दIJत केला जा7ल.
जि अपेद्द±त मागिी जास्त असेल ति उत्पादन क¤þाचे स्थान आद्दि मांडिी मोOा असेल.
अंशत3 उत्पाद्ददत वस्तूंचा पnिवOा कििाöया 6ति कंपÆयांवि फमयच्या अवलंबनामnbे
वनस्पतीचा आकाि देखील प्र\ाद्दवत hोतो. munotes.in

Page 25

25प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
‘ Sंý²ान  तांद्दýक बदल वािंवाि hोत आhेत. त्याचा परििाम व्यवसायाच्या उत्पादन
धोििावि hोतो.
उ°म तंýज्ञान उत्पादनाची गnिव°ा आद्दि प्रमाि सnधािÁयास तसेच संसाधनांचा अपव्यय
कमी किÁयास मदत किते.
’ संexVन 5द्धण द्धवकास  नाद्दवÆयपूिय उत्पादने द्दवकद्दसत किÁयासाOीआद्दिद्दवद्यमान
उत्पादने सnधािÁयासाOी संशोधन आद्दि द्दवकास केला जाते. कंपÆया संशोधन आद्दि द्दवकास
यागो�éवि \िपूि पuसा खचय कितात. त्यामnbे द्दबLनेस फमयने त्यांच्या उत्पादनांची गnिव°ा
सnधािÁयासाOी संशोधन आद्दि द्दवकास वि खचय किावा.
“ उत्पाUनाचm Fnणव°ा  उत्पादनाची गnिव°ा उत्पादन धोििांशी संबंद्दधत आhेत गnिव°ा
Ìhिजे उत्पादन धोििे उत्पादनाच्या गnिव°ेशी संबंद्दधत असतात. गnिव°ा Ìhिजे
उत्पादनाची योµयता.
येथे उद्योगाप्रथम त्याच्या úाhकाला जािून घेिे आवÔयक आhे आद्दि नंति उत्पादनाची
गnिव°ा Oिवावी जी úाhकाला योµय वाटेल कì नाhी. त्यांना त्याची गnिव°ा, द्दकंमत वगuिे
आवडेल आद्दि मग ते उत्पादनासाOी जा9 शकतात. प्रथम उद्योगाने आपि देत असिाöया
वस्तू तू या योµय गnिव°ेच्या आhेत याची खाýी कłन घ्यावी आद्दि मगच या वस्तूंची
बाजािात द्दविì किÁयास सnŁवात किावी
[ [ाKारपेOेचm रणनmSm.
प्रत्येक व्यवसायाला खालील बाबéकरिता योµय द्दवपिन योजना तयाि कििे आवÔयक आhे. द्दवपिन
Ìhिजे úाhकांच्या गिजा समजून घेिे आद्दि त्यांची पूतयता कििे.
úाhकांचे समाधान hा द्दवपिनाच्या मn´य \ाग आhे. hे कोित्याhी संस्थेचे मhत्वाचे पuलू आhे कािि
त्याच्या यशाचे मn´य कािि द्दवपिनाच्या कामद्दगिीला द्ददले जाते.
Ìhिून प्रत्येक व्यवसायाला खालील बाबéसाOी योµय द्दवपिन धोिि आखिे आवÔयक आhे.
१. उत्पाUनाचm रणनmSm   द्दवपिन किता ºया वेbेला >खाद्या Oिाद्दवक द्दकमतीच्या बदल्यात
दnसिे उत्पादन द्दकंवा वस्तू úाhकांना देतो तेव्hा त्याला उत्पादन द्दवपिन असे
Ìhितात. द्दवपिनकत्यायने द्दकंमतीच्या मोबदल्यात आपल्या úाhकांना ऑफि केलेल्या
उत्पादनांचा संद\य उत्पादन देते. नाद्दवÆयपूिय आद्दि दज¥दाि उत्पादनासh तसेच द्दवद्यमान
उत्पादन सnधारित किÁयासाOी द्दवपिनकत्यायस आि अ1ड डी द्दियाकलाप किÁयाची
आवÔयकता आhे. munotes.in

Page 26

26VोरणयाÂमक व्वस् यापन
उदा. úाhक कािचा िंग आद्दि आकाि ल±ात घे9न काि खिेदी कितात.माक¥टिने त्याला
उ°म दजायची उत्पादने ऑफि केली पाद्दhजेत. जे úाhकांच्या समाधानास काििी\ूत Oितात
आद्दि ā1ड द्दनķा वाQवतात. यामnbे या कंपनीचा नफा वाQÁयास मदत hोते
 कंपनm:- द्दविेता ने नेhमीच अद्दतशय चांगल्या दजायची उत्पादने बाजािात द्दविìसाOी
आिावेत यामnbे úाhकांना समाधान द्दमbते आद्दि ºयाचा परििाम Ìhिून व्यापािीद्दचÆh
Oितात. यामnbे कंपनी.प्रॉद्दफट वाQद्दवÁयात मदत hोते.
‘ Vxरण  माक¥टéगचा hा अत्यंत संवेदनशील \ागआhे द्दकंमत Ìhिजे द्दवद्दनमय मूल्याचे संद\य
असे ºया द्दकंमत उत्पादन वि द्दविेता द्दविì किÁयास तयाि आhे आद्दि खिेदीदाि उत्पादन
खिेदी किÁयास सºज आhे. द्दकंमत Oिवताना द्दवद्दवध गो�éचा द्दवचाि किावा लागतो जसे
उत्पादन, मागिी, आद्दथयक द्दस्थती, प्रद्दतस्पधê द्दकंमत धोिि, कंपनीची संस्थात्मक प्रद्दतमा6.
’. उत्पाUनाचm Fnणव°ा: उत्पादन धोििे उत्पादनाच्या गnिव°ेशी संबंद्दधत असतात. गnिव°ा
Ìhिजे उत्पादनाची योµयता. आद्दि hे úाhका नnसाि वेगवेगbे आhे. येथे फमयला आधी त्याच्या
úाhकाला जािून घेिे आवÔयक आhे आद्दि त्यानंति उत्पादनाची गnिव°ा Oिविे आवÔयक
आhे. úाhकांना योµय वाटिािी वस्तू त्यांची गnिव°ा आद्दि द्दकंमत याचा द्दवचाि कłन मगच
पnQे जािे योµय आhे
“  द्धकंमS Vxरण:  द्दकंमत Ìhिजे उत्पादनाचे द्दवद्दनमय मूल्य ºयावि द्दविेता द्दवकायला तयाि
असतो आद्दि खिेदीदाि उत्पादन खिेदी किÁयास तयाि असतो. hा द्दवपिनाचा अत्यंत
संवेदनशील \ाग आhे. द्दकंमतीत द्दकिकोb बदल Lाल्यास द्दविìसाOी अद्दधक मोOी पीJेhाट
असेल.
Ìhिून द्दबLनेस यnद्दनट द्दकंमत घटकाचे द्दवद्दवध उप प्रकाि द्दवचािात घेते जसे उत्पादन खचय,
मागिी, आद्दथयक द्दस्थती, स्पधयकाची द्दकंमत धोिि, फमयची कॉपोिेट प्रद्दतमा 6.
द्दविेता उपलÊध असलेल्या द्दकंमतéच्या द्दवद्दवध पĦतéवि द्दवचाि कł शकेल. द्दविेता द्दकंमत
आधारित द्दकंमती पĦती अवलंब कł शकतात मूल्यअद्दधक द्दकंमत, माकयअप द्दकंमत 6.
द्दविेता बाजािआधारित द्दकंमती पĦतéचा अवलंब देखील कł शकतो .
द्दवपिक द्दकंमतआधारित द्दकंमती पĦतéचा अवलंब कł शकतो जसे कì
कॉस्टÈलस प्रा6द्दसंग, माकयअप प्रा6द्दसंग वगuिे. द्दवपिक देखील कł शकतो
बाजािाद्द\मnख पĦतéचा अवलंब किा जसे कì जािेट द्दकंमत, द्दव\ेदक द्दकंमत वगuिे
munotes.in

Page 27

27प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
द्धकंमSmचm रणनmSm Eाamaप्रमाणे 5hे:
4 द्धस्कद्धमंF द्धकंमS Vxरण बाजािात परिचय देÁयासाOी उच्च द्दकंमतीचीििनीती6द्दच्Jत
असलेल्या कंपÆयांनी धोिि अवलंबले आhे. संशोधन आद्दि द्दवकासाच्या \ागावि खचय आद्दि
प्रािंद्द\क टÈÈयातच प्रचंड नफा कमावतो
[ घnसExरm द्धकंमS Vxरण  या स्ůrटेजीमध्ये कमी द्दकंमत शnल्क आकाłन उत्पादन बाजािात
आिलाजातो. मागिीवाQल्या मnbे मोOzया बाजािातील द्दhस्सा hस्तगत किावा आद्दि मोOzया
प्रमािात अथयव्यवस्थेचा ला\ घ्यावा अशी 6च्Jा असलेल्या कंपÆयांनी hे द्दकंमतीचे धोिि
स्वीकािले आhे.
क 6Sर द्धकंमSéचm रणनmSm
खचय नेतpत्व धोिि
खचय नेतpत्व धोिि अनnसिि किा
मानसशाľीय द्दकंमत धोिि.
प्रचारात्मक रणनmSm   प्रचार ÌhणKे úाhकांना उत्पादने आद्दि सेवांद्दवfयी संप्रेfि द्दकंवा माद्दhती
प्रसारित कििे .द्दवपिकाने जाद्दhिात, द्दविìजाद्दhिात , प्रद्दसĦी सािखे प्रमोशन द्दम³स,वuयद्दĉक द्दविì
द्दनवडताना द्दवद्दवध घटकांचा द्दवचाि कििे आवÔयक आhे या फमयसाOी द्दवद्दवध माध्यमे द्दकंवा
जाद्दhिातीचीसा धने वापितात जसे जाद्दhिात, द्दविìजाद्दhिात , प्रद्दसĦी,वuयद्दĉक द्दविì वगuिे.
द्दवपिकाने जाद्दhिातीचे साधन द्दकंवा साधने द्दनवडताना द्दवद्दवध घटकांचा द्दवचाि कििे आवÔयक
आhे.
उदाhििाथय जाद्दhिात बाजािाच्या बाबतीत बजेट, माध्यमांची उपलÊधता, उत्पादनाचे स्वłप,
लद्दàयत प्रे±क6त्यादéचाद्दवचािकिावा
प्रचारात्मक रणनmSm उĥmष्टे Eाamaप्रमाणे 5hेS
• जनजागpती कििे
• सकािात्मक ��ीकोन द्दवकद्दसत कििे
• ā1ड प्रद्दतमा वद्दधयत किÁयासाOी
• संस्थात्मक प्रद्दतमासnधािÁयासाOी
• स्पध¥ला सामोिे जाÁयासाOी
• द्दविì आद्दि नफा वाQद्दविे munotes.in

Page 28

28VोरणयाÂमक व्वस् यापन
द्धOकाण द्धवSरण Vxरण  द्दवतिि Ìhिजे द्दनमायत्याकडून úाhकापयांत वस्तूंचे लवद्दचक. द्दनयद्दमत
आद्दि वेbेवि वस्तूंचा पnिवOा कििे, ºयामnbे द्दकंमती द्दस्थि िाखÁयास मदत hोते आद्दि úाhक
त्याची गिज \ागवू शकतो. द्दवतििाच्या ±ेýात द्दवद्दश� घटकांचा द्दवचाि किा जसे कì द्दवतिि
वाद्दhÆयांविील द्दनियय, द्दवतििाचे ±ेý, द्दविेत्याचे नेटवकय आद्दि डीलिच्या प्रोत्साhनांशी संबंद्दधत
धोििे, कद्दमशनदि6. माक¥टिला आवÔयक आhे .
थेट द्धवSरणाĬारे द्दविेता कोित्याhी मध्यस्थांद्दशवाय úाhकांना उत्पादन /पnिवOा द्दविì कł
शकतो. यासाOी माक¥टिकडे चांगली प्रद्दशद्द±तद्दविì काययसंघ असिे आवÔयक आhे, स्वत ची
वाhने.
गोदाम6.
द्धवSरणा¸या 4प्रत्य± वाद्धhनmEाam  >जंट ,घा9क द्दविेता आद्दि द्दविेता यासाि´या
मध्यस्थांĬािे úाhकांना उत्पादनांचा पnिवOा कł शकतो.
सm] 5द्धथªक रणनmSm. द्दव° प्रत्येक व्यवसाय संस्थेचा मhत्वाचा\ागअसतो Ìhिून व्यवसाय
यnद्दनटzसचे आद्दथयक कायय द्दव° द्दनयोजन, द्दव° उ\ाििे, द्दव° उपयोग आद्दि द्दव° द्दनयंद्दýत कििे
आhे. संस्थेचे उिी� साध्य किÁयासाOी आद्दथयक संसाधने सवयसाधाििपिे आद्दथयक धोििे तयाि
किÁयाचे कायय व्यवस्थापन किते.
१ Kमा करणे / द्धनVm Kमा करणे: - द्दव° व्यवस्थापनात द्दव° व्यवस्थापकाची मोOी \ूद्दमका
असते द्दनधी योµय ľोतांकडून व्यवद्दस्थत जमा किावा अÆयथा यामnbे संघटनेचा व्याज वाQू
शकेल. फायनाÆस मrनेजि शेअसय, द्दडब¤चि, बॉÆडzस दे9न पuसे जमवू शकतात. ब1कांकडून
आद्दि द्दव°ीय संस्था कडून कजय घेवूनhी ते द्दनधी संस्था आयोद्दजत कł शकतात
 द्धनVmचm उपयxF / FnंSवणoक: व्यवसायाला द्दकंवा गnंतविूकदािाला त्याच्या गnंतवलेल्या
िकमेवि जास्तीत जास्त पितावा द्दमbद्दवÁयासाOी द्दनधीचे योµय गnंतविूक कििे द्दकंवा वापि
कििे यासाOी व्यवस्थापनाला खूप काम किावे लागते .व्यवसाय संस्था आपले \ांडवल
खालील प्रकािे गnंतवू शकते. द्दनद्दIJतमालम°ा - फद्दनयचि, वस्तू, जमीनआद्दि6माित ,
यंýसामúी, साधने, उपकििे काययित मालम°ा - कच्च्या मालाची खिेदी, देय ि³कम
,यnद्दटद्दलटी द्दबले, वेतन देय
‘ 7. \ांडवa रचना: - \ांडवली िचना Ìhिजे फमयच्या दीघयकालीन द्दनधीची िचना ºयामध्ये
6द्द³वटी शेअसय, प्राधाÆय सम\ाग आद्दि दीघय मnदतीची कज¥ असतात. munotes.in

Page 29

29प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
मालकìच्या आद्दि उधाि घेतलेल्या द्दनधीमध्ये योµय गnिो°ि असावे. hे ल±ात घेÁयासािखे
आhे कì >खाद्याने उधाि घेतलेल्या द्दनधीवि जास्त \ि दे9 नये कािि यामnbे कंपनीच्या
आद्दथयक पuलूंवि \ाि पडतो कािि व्याज आद्दि कजायची पितफेड द्दनयद्दमत असावी.
तसेच 6द्द³वटी (स्वत3च्या) \ांडवलावि जास्त \ि देिे चांगले नाhी कािि ते द्दनियय घेÁयाची
शĉì कमी किते. शॉटमध्ये उधाि आद्दि मालकìच्या \ांडवलामध्ये समतोल असावा. कजय
आद्दि मालकìच्या \ांडवलामध्ये समतोल असिे आवÔयक आhे.
’ ) 4वनSmकरण (घसारा Vxरणे): - घसािा hा >क उपिम आhे जो Lीज hोÁयाच्या
जोखमीची \िपा7 प्रदान किते . Ìhिून घसािा hोÁयाच्या दोन पĦती आhेत
अ& द्दनद्दIJतBbपĦतआद्दि
ब& घसािाचीद्दशल्लकपĦत
कंपनी कायद्यानnसाि दोÆhी पĦती स्वीकािल्या गेल्या आhेत .
aा\ांe Vxरण - प्रत्येक \ागधािकाला गnंतविूकìला ला\ांश Ìhिजे पितावा . प्रत्येक
\ागधािकाला त्यांच्या गnंतविूकìवि चांगला पितावा द्दमbÁयाची 6च्Jा असते आद्दि बhòतेक कंपÆया
तसे किÁयास 6च्Jnक असतात.
येथे आद्दथयक धोििानnसाि कंपनीने आद्दथयक पuलूंवि त्याच्या परििामांचा द्दवचाि केला पाद्दhजे आद्दि
नंति उदाि ला\ांश धोिि द्दकंवा पnिािमतवादी ला\ांश धोिि स्वीकािले पाद्दhजे.
>च.] द्दमbकत द्दटकवÁयाचे धोिि3 नÉयाचे पnनFn«Sवणoक करणे hेसnिा >क मhßवाचे काम 5hे hे
अंतगयत ľोत आhे \द्दवÕयाची तितूद Ìhिून दि वfê काhी प्रमािात नफा बाजूला Oेवलाजातो
योµय काििासाOी स्वताhाची गnंतविूक Ìhिून hाच साOवून Oेवलेला नफा व्यवसाय पnÆhा उपयोगात
आिू शकते.
द्धवकासासाOm \द्धवÕयाSma द्धनVmचm FरK  \ाFVारकांना द्धस्थर aा\ांe प्रUान करणे
द्धकंवा द्धव°mय संस्थांचे द्धन[«V वFuरे पoणª करणे)
ड मानवm संसाVन Vxरण मानव संसाधन hे संस्थेसाOी सवाांपे±ा आवÔयक मhßवाचे साधन आhे,
मानव संसाधन >कमेव द्दजवंत आद्दि प्र±ो\क ľोत आhे. कोिताhी व्यवसाय स±म पिे उ\ा
किÁयासाOी आद्दि योµय पĦतीने चालवÁयासाOी आपिास चांगल्या मानवी संसाधनांची गिज
असते. मानवी संसाधनांचा योµय उपयोग व्यवसायामध्ये किÁयासाOी व्यवस्थापनाने योµय मािसांची
द्दनवड कििे त्यांना योµय पĦतीने प्रद्दश±ि आद्दि प्रेििा देिे आवÔयक असते. munotes.in

Page 30

30VोरणयाÂमक व्वस् यापन
१ मानव संसाVन द्धनयxKन >च5रपm मानव संसाVन द्धनयxKन >च5रपm चीप्राथद्दमक
द्दियाआhे , >चआिपीhी>क प्रद्दियाआhेºयाĬािेसंस्थायोµयवेbीआद्दियोµयद्दOकािी
योµयप्रकािचेलोकअसल्याचीखाýीकिते.
>चआि>मप्रद्दियेमध्येhेसमाद्दव�आhेत 
• संस्थात्मकलàयांचाआQावाघ्या
• मनnÕयबb आवÔयकताअंदाज
• मनnÕयबbपnिवOाअंदाज
• मनnÕयबb आवÔयकताआद्दिपnिवOाआद्दितnलनाशोधूनकाQिेद्दवचलन काhी
असल्यास.
• काhीकमतिताअसल्यासद्दकंवात्यातूनअद्दध³यअसल्याससnधािात्मककािवा7
किा
 संपाUन कायª3
• नxकरm द्धवĴेfण द्दवद्दश�कामाशीसंबंद्दधतकामकाजआद्दिजबाबदाöयाद्दचमाद्दhती
गोbाकििे
• \रSm hीसं\ाव्यशोधघेÁयाचीप्रद्दियाआhेकमयचािीआद्दित्यांनानोकिीसाOी
अजयकिÁयाससंस्थाप्रोत्साद्दhतकितात.
• द्धनवड ºयांनीपदासाOीअजयकेलाआhेअशाउमेदवािांमधूनसवायतयोµयसवायत
योµयउमेदवािाचीद्दनवडकिÁयातयेते .
‘ Èaेसम¤ट hे यxµय कमªचाöयांना यxµय द्धव\ाFाS OेवÁयाचा संU\ª UेSे
उUा Kर उमेUवाराaा 4काउंटÆसmचे ²ान 4सेa Sर त्याaा aेEा द्धव\ाFाS Oेवaे
पाद्धhKे योµयÈलेसम¤टमnbेनोकिीचेसमाधान, प्रेििाआद्दिवचनबĦताकमयचाöयांमध्ये.
द्ददसून येते
’  प्रद्धe±ण व द्धवकास  प्रद्दश±िआद्दिद्दवकाससंदद्द\यतद्दवद्दश� कyशल्ये, ±मताआद्दिज्ञान 
देिेhेकमयचाöयांचीकायय±मतासnधािÁयासमदतकिते. प्रद्दश±िनोकिीद्दकंवानोकिीबाĻ
असूशकते.
“ \रपा7  \िपा7चाअथयकमयचाöयांनात्यांच्या®मासाOी द्ददलेलेब±ीसअसाआhे. \िपा7चे
आद्दथयकस्वłपजसेपगाि, बोनस, प्रोत्साhन6. \िपा7चागuिआद्दथयकफॉमय, जसेप्रमािपý,
पnिस्काि, लंच  द्दडनिसाOीhोद्दस्टंग6. munotes.in

Page 31

31प्रकरण १ डयावपेचयाÂमक व्वस् यापन
” कामद्धFरmचे मoÐयमापन पĦतशीि मूल्यांकन किÁयासाOी कमयचाö यांची नोकिी संबंद्दधत
शĉì व कमकnवतपिा असे मूल्यमापन काhी पूवयद्दनधायरित द्दनकfांच्या संद\ायत केले जाते जसे
कì नोकिीचे ज्ञान, गnिव°ा आद्दि आउटपnटचे प्रमाि, सhकायय, नेतpत्व ±मता, बhòमnखीपिा
6. कामद्दगिी मूल्यमापन सामर्थयय व कमकnवतपिा BbखÁयास मदत किते .• पUxÆनSm3 hे
कमयचाö याच्या उच्च वेतन आद्दि उच्च स्थानावि अनnलंब hालचाली संद\ायत आhे. उच्च
स्तिावि पदोÆनती गnिव°ा आधािीत असू शकते. खालच्यास्तिाविपदोÆनती ºयेķता
आधािीत चालू शकते.
– कारकìUª द्धनयxKन व द्धवकास कािकìदय द्दनयोजन करिअि Èलrद्दनंगमध्ये कमयचाö यांच्या
करिअिची उिी�े आद्दि ती साध्य किÁयासाOीच्या मागायचा द्दनियय घेिे समाद्दव� आhे.
कािकìदय द्दवकास >खाद्या संस्थेच्या संधéसh>खाद्याच्यागिजा , ±मताआद्दिकरियिच्या
लàयांसh जnbÁयासाOी तयाि केलेल्या प्रोúाम hोय.
— UेE\ाa कायª3 कमयचायाांचे आिोµय आद्दि सnि±ा यासाOी संस्था आिोµय आद्दि सnि±ा
उपायांचा अवलंब किते जसे कì वuद्यकìय मदत, \द्दवÕय द्दनवायh द्दनधी, पेÆशन, úrच्यn6टी,
कमयचाö यांना वuद्यकìय ला\, अपघात\िपा76 .
१– सारांe
यशस्वी कॉपोिेशनमध्ये, ििनीद्दतक द्दनयोजन द्दवद्दवध व्यवसायातील संधéचे मागयदशयक Ìhिून कायय
किते
>काच वेbी, hे >क कॉपोिेट संि±ि यंýिा Ìhिून देखील कायय किते, ºयामnbे व्यवसाय कंपनीला
उत्पादनांच्या बाजािपेOेतील द्दनवड द्दकंवा गnंतविूकìतील मhाग चnका टाbÁयास मदत किते.
धोििात्मक व्यवस्थापनावि व्यवसाय संस्थेला द्दवद्दश� मूल\ूत ±मता आद्दि स्पधायत्मक फायदे
उपलÊध कłन देÁयाचा अंद्दतम \ाि आhे जो त्याच्या अद्दस्तत्वासाOी आद्दि वाQीसाOी लQत आhे.
१— स्वाÅयाय
खाली द्ददलेल्या पयाययांमधील सवायतयोµयउ°िद्दनवडा
१ नीतीž hाशÊद((((((((((((( úीक शÊदापासून आला आhे.
स्ůrटेगोस, स्ůrटेद्दजस्ट, स्ůrटेस्टो, स्ůेटी
२ सामरिक hेतूमध्ये (((((((((((((((((((( चा समावेश आhे
द्दव्hजन, द्दमशन, गोल, या सवय
३ व्यवसायाचीउद्दĦ� नेटके असिे आवÔयक आhे, जेथे >मž ((((((((( च्या वापिले
जाते.
द्दकमान, जास्तीतजास्त , मोजÁयायोµय, अल्प munotes.in

Page 32

32VोरणयाÂमक व्वस् यापन
४ नवीन बाजािपेOेत उपलÊध असलेले वस्तू द्दवतरित केल्या जातात तेव्hा त्यास 
असे Ìhटले जाते .
बाजाि प्रवेश, बाजाि द्दवकास, उत्पादनद्दवकास , बाजािद्दवद्दवधीकिि
५ ��ीद्दवधान ((((((((((((( असावे
अस्प�, दीघय, वास्तववादी, विीलपuकì सवय
६ सामरिकव्यवस्थापन ((((((((((((( मध्ये मदत किते
>सडÊल्यूBटी द्दवĴेfि, द्दनयोजनद्दिया , आयोजन संसाधने, यापuकì सवय 
७ बाजािातील सध्याची द्दस्थती जuसे थे िाhावी Ìhिून ºया वेbेला व्यवस्थापन >खादी ििनीती
अवलंबत ते त्याला ---------------- असे Ìhितात
द्दस्थिता, वाQ, द्दलद्द³वडेशन, या सवय
८ वाQीच्या धोििाचे उिी� Ìhिजे ((((((((((((( व्यवसायाचा द्दवस्ताि , जोखीम
वाQविे, कायय±मता कमी कििे, बाजािातून द्दनगयमन
Eाama प्रijांचm सद्धवस्Sर उ°रे द्धahा
१. ििनीती व्यवस्थापनाची संकल्पना स्प� किा.
२. स्ůrटेद्दजक मrनेजम¤ट व्यवसायात फायदेशीि आhे का" žचचाय किा.
३. धोििात्मक व्यवस्थापनास कोिते धोके आhेत"
४. कॉपोिेट स्तिाविील नीतीž योµय उदाhििांसhस्प�किा
५. द्दवस्तpत व्यवसायपातbीचीििनीतीतपशीलवा ि
६. ििनीती चे द्दवद्दवध स्ति कोिते आhेत ते उदाhििासh स्प� किा.
७. यासंबंधाने काययशील ििनीती स्प� किा3
अ. मानव संसाधन धोिि
बद्दवपिनधोिि
क. आद्दथयक ििनीती
द्धटपा द्धahा
��ी
द्दमशन
गोल
ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ munotes.in

Page 33

GNDÓ^kdgkl^DY^kªd_R 
ÿD_Rg2_IWk
Ž8lĦĶ
Yå_I^
Ó^kdgkl^DY^kªd_R
‘Y^kªd_Rm^ÖD1lW2F
’gk_k2e
“ÖdkÅ^k^
Ž8lĦĶ
• Ó^kdgkl^DY^kªd_RkImg2DÐYWkdGNDKkRoWGtRt
• Y^kªd_Rm^ÖD1lW2FKkRoWGtRt
Yå_I^
Ó^dgk^kItlWRª^ht42SFªSY^kªd_Rm^GND5lR[kĻY^kªd_Rm^GND^kUxWGNDk2Wm
ÿ\kldShxSkSÌhRoWDxRÂ^khmÓ^dgk^kgkOmhtUxWGNDZk_]hÂdkIt5htSlKTY^«S
Â^kItlWRª^g2[2lVS5htS
42SFªSGNDk2WklW^2ýRm^GNDÌhRoWUtEmaBbEatKkStDk_RStÓ^dgk^k¸^kF_KtWngk_
lD2dk5dÔ^DStWngk_Ó^dÖTklYS5lRlW^2lýSDtatKk9eDSkS42SFªSGNDD2YWm¸^k
5dk_kS_khSkSSt42SFªSGNDÌhRoWBbEatKkSkS[kĻGNDÓ^dgk^k[kht__khS
4gÐ^kWtlW^2lýSDtatKk9eDSWkhmS
Y^kªd_Rm^GNDÓ^dgk^g2ÖTt¸^klW^2ýRk[kht_4gÐ^kWtÂ^kIt^e]n´^S3Ó^dgk^k¸^k
dkSkd_RkemKnbdoWGtÁ^kd_4da2[oW4gSt
33munotes.in

Page 34

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
34Y^kªd_Rm^ ldĴtfR hm Vx_RkÂ]D Ó^dÖTkYWkIm Ylham Yk^_m 5ht. ^tTt_RWmlSDk_
Ó^dgk^kgkOm g2Vm 5lR VxDt lWlIJS D_Á^kgkOm 5lTªDg_Dk_mDk^Utem_[kKk_Sk2lýD
\yFxlaD 5lR gk]klKD dkSkd_RkIt lW_m±R D_SkS.
ÌhRoW ^k VPz^k]Å^t Vx_R S^k_ D_Á^kYodê 5lR 42]akS 5RÁ^kYodê Ó^dgk^k¸^k
dkSkd_RkIm SYemadk_ IIkª Dtam 5ht.
. Ó^kdgkl^D Y^kªd_R
.. Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkIk 4Tª 5lR Ó^k´^k
4gt ÌhNat KkSt DìÓ^dgk^>DkDì YRkS lNDo eDS Wkhm. Ó^dgk^kak ldldV GNDk2¸^k
5Vk_kIm 5dÔ^DSk 4gSt Kt Â^k¸^k 5Ko[kKoak 4gSkS 5lR Kt lKd2S lD2dk lWKêd 4go
eDSkSÓ^dgk^k¸^k g\xdSkaIt GND Ó^kdgkl^D Y^kªd_R ÌhRoW BbEat KkSkS. Â^kIt
g]TªW 5lR gDk_kÂ]DÿlSgkUÓ^ dgk^k¸^k gn_bmS Dk]DkKkgkOm 5dÔ^D 5ht. ht
GND Ó^dgk^k¸^k ldldV Dk^¥ 5lR lWRª^k2d_ Yå_Rk] D_SkS.
Ó^dgk^k¸^k dkSkd_RkS UxW ÿDk_It dkSkd_R 4gSt º^kak 42SFªS dkSkd_R 5lR [kĻ
dkSkd_RÌhRSkS 
Ó^k´^k
Dt7T Ptldg Ik ]StŸÓ^dgk^kIt dkSkd_R ÌhRKt >DlýSYRt gdª Yå_lÖTSmGNWk5lR
ÿ\kd Kt Â^kIk g\xdSkam 4gSt 5lR Â^kd_ Yå_Rk] D_St. 
5Toª_ >]. dk7]k_ Ik ]StŸÓ^kdgkl^D Y^kªd_Rk]Å^t Yå_lÖTSéIk g]oh lD2dk hdk]kW
5lTªDgk]klKD_kKDì^ lD2dk g2ÖTkÂ]D Yå_lÖTSéIk g]kdte 4gSxº^kSÓ^dgk ^
g2IkaW Dtat KkSt. 
.. Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkIm duleĶz^t
d_ W]oU DtatÐ^k Ó^k´^k 5lR 4Tkª¸^k ]USmWt 5YR Â^kIm Dkhm duleĶz^t gk2Fo eDSx.
Y^kªd_R FlSema Öd\kdkIt 5ht
Ó^dgk^ º^k Y^kªd_RkS IkaSx St gSS [UaS _khSt. St DVmhm lÖT_ WgSt.
Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkSma [UakIk Ó^dgk^k¸^k Dk^k«d_Yå_Rk] hxSx. 8Uk. úkhD
ÿkVkÆ^tÿlSÖYVêVx_R Sk2lýD dkSkd_RDk^Utem_ dkSkd_R 6Â^kUm dtbxdtbm [UaS
_khSt.munotes.in

Page 35

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
35ÿÂ^±5lR4ÿÂ^±Yå_Rk] 
Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkIk Ó^dgk^k¸^k Dk^k«d_ ÿÂ^±5lR4ÿÂ^± Yå_Rk] hxSx. KtÓhk
úkhD ÿkVkÆ^t [UaSkS StÓhk Â^kIk 8ÂYkUWk¸^k ]kFRmd_ Yå_Rk] hxSx. SgtI KtÓhk
Sk2lýD [Ua hxSkS StÓhk St Ó^dgk^k¸^k 8ÂYkUW 5lR ldS_R lø^kDakYk2d_ Yå_Rk]
D_St.
‘^kSUxWÿDk_ItGND5htS
Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkS ÿk]n´^kWt UxW ÿDk_It GND 4gSkS Kgt Dì 42SFªS 5lR
[kĻ Y^kªd_Rm^ GND.
42SFªS Y^kªd_Rm^ GND g2ÖTt]Å^t 4gSkS Kgt Dì ^xKWk 5lR Vx_RtÓ^dgk^kIm
8lĥĶt]kWdm g2gkVWt \ylSD g2gkVWt5lTªD g2gkVWt 6.
[kĻ dkSkd_Rk It GND g2ÖTt¸^k [kht_ 4gSkS Kgt úkhDÿlSÖYVêg_Dk_m
Yn_dOkUk_(goà] GND). Â^k ]Å^t Sk2lýD Y^kªd_RDk^Utem_ Y^kªd_RWuglFªD
Y^kªd_R5lTªD Y^kªd_RkIk UtEma g]kdte 5ht. (ÖToa GND)
’htÓ^dgk^kYkgoWdtFbtD_Sk^tSWkhm
Y^kªd_R hk Ó^dgk^kIk4ld \kº^ \kF 5ht. Ó^dgk^ 5lR Ó^dgk^kIt Y^kªd_R
>D]tDk2YkgoW dtFbt D_Sk ^tS Wkhm. Ó^dgk^ Â^k¸^k Y^kªd_RkS IkaSx.
“4lWlIJS
Ó^dgk^kIt Y^kªd_R 4lWlIJS 5ht. Dk_R DxRmhm \ldÕ^kS Dk^ GPRk_ 5ht ^kIk
4IoD 42UkK akdo eDS Wkhm.
”Ó^kdgkl^DlWRª^k2d_Yå_Rk]
Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkSma [Uak2Ik Yå_Rk] Ó^kdgkl^D lWRª^k2d_ hxSx. 8Uk. KtÓhk
úkhD ÿkVkÆ^ [UaStStÓhk Ó^kdgkl^Dkak úkhDk2Im [Uaatam Yg2Sm YoRª D_Á^kgkOm
lWRª^ ¶^kdk akFSx. Â^kIÿ]kRt Km>gNm akFo LkÐ^kd_ Â^kIk Ó^dgk^k¸^k lWRª^kd_
]xOkYå_Rk]Lkak
•htÓ^dgk^kImÓ^kĮmlW^2lýSD_St
Ó^kdgkl^D Y^kªd_R Ó^dgk^k¸^k Ó^kĮmIt lW^]W D_St. 8Uk. NmÓhm 5lR _tlPBd_
]ī 5lR lgFk_tN¸^k Kklh_kSéd_ [2Um GkSam 5ht.munotes.in

Page 36

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
36Ó^kdgkl^DY^kªd_RkItGND
Ó^kdgkl^DY ^kªd_RkItUxWÿ]nE\kFlD2dkGNDÌhRoWBbEatKkSkS-
)42SFªSY^kªd_R
)[kĻY^kªd_R
• Y^kªd_RkIkgoà]GND
• Y^kªd_RkIkÖToaGND
Y^kªd_RkIthtgdª\kFEkamaÿDk_t8YlÖTS_khSma.
42SFªSY^kªd_R
42SFªSY^kªd_Rm^GNDht5htSKtD2YWm¸^k5dk_kS_khSkS 5lRghKg]k^x º^
5lRlW^2ýRm^4gSkS.D2YWmÂ^k¸^kF_KtWngk_5lR5dÔ^DStWngk_Â^k2Wk5Dk_
UtSt5lR^kGNDk2Ik^xµ^5Vk_GtStKtRtDłWÓ^kdgkl^D8Yø]gn_l±SStWt5lR
ghKStWtIkaSma.
4]oÐ^ÿRkam-]oÐ^htSßdk2ItlD2dkdSªWkIt]kWDUeªdSt.]oÐ^ÿRkamhm
g2ÖTkYDk2¸^kDk_\k_kItÿ]nE5ht.^kgkOmhtgdªý]kÆ^5htDìg2ÖTt]Å^t
gdk«Wm]oÐ^ÿRkamlDSmÿ]kRkSgk]kl^DDtam5hthk^ek]Å^t^xFUkW
UtRk_k>D]hßdkIkGND5ht.K_g2ÖTkYDkIt]oÐ^8°]4gtaS_SxDVmhm
4emDxRSmhmDpSmD_Rk_WkhmKmg]kKkSmalW^]k2Wk]kÆ^Wkhm.8Uk.
]nŁFÈYkg]ohkWtgdkªSKkÖSak\Uk^DÓ^dgk^4gatÐ^k7.5^.PmYv_m
FNkIkSk[kGtSakhxSk.Â^k2Ik]īhk>D5Kk_mÓ^dgk^Kx]nŁFÈYkWtldDak
hxSkDk_RSxÂ^k2¸^k]oÐ^ÿRkam]Å^t[gSWÓhSk
[l]eW5lRÅ^t^-l]eWg2ÖTt¸^k4lÖSÂdkIt]oa\oSDk_RYå_\klfSD_St.ht
Ó^dgk^k¸^kDk^ª±týÂ^kIm8ÂYkUWt^k2ItdRªWD_St5lR‘St“dfk«¸^k
DkakdVmS[kKk_YtOtSUtÁ^kS^tRkö^kgtdklWlUªĶD_St.htg2ÖTkDxRÂ^k
]^kªUtSDk]D_tahtYå_\klfSD_St.ht\kFVk_Dk2WkD2YWmIkhtSog]KoW
GtÁ^kgkOm]USD_Á^kgkOmS^k_Dtatat5ht.
Å^t^4gtYå_Rk]UeªdSkSKt>EkUmg2ÖTk\ldÕ^kSYoRªDł6l¸JSt.Å^t^ht
>DldleĶaà^5htKtUmGªDkbkgkOmFkORthkD2YWmIkhtSo5htŀĶm5lR
Å^t^gkÅ^D_Á^kgkOmg2ÖTkaà^S^k_D_St.munotes.in

Page 37

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
37ÌhRoW Wth]mI D2YWmak >D l]eW dk³^ S^k_ D_Rt 5lR W2S_ ldldV 8lĥĶk2Im
^kUm D_Rt ht gÐakUk^D 4gSt. D2YWmIt l]eW dk³^ 5lR 8lĥĶt >D]tDk2em
Knbam YklhKtS.
D^xKWk 5lR Vx_Rt-^xKWk ÌhRKt ldleĶ lø^kDakYkIk 5Fk9 lWRª^
GtÁ^kledk^ Ung_t Dkhm Wkhm ÌhRKtI Dk^ D_kdtSt Dgt D_kdtSt DtÓhk D_kdt 6.
^xKWk g2GNWkÂ]D Å^t^ gkÅ^ D_Á^kgkOm DtÐ^k KkSkS.
Vx_Rt hm ]kFªUeªD Sßdt/Sßdk2Ik g2I 5ht Kx g2[2lVS ÿklVD_Rkak Â^k¸^k
Dk^ªø]kS ]kFªUeªW D_Sx.
Ó^dgk^kIm 8lĥĶt 5lR 8YaÊV gkVWgk]úmIk ldIk_ DłW Ó^dgk^ g2ÖTtak
StTt ^xKWk 5lR Vx_Rt S^k_ D_Rt 5dÔ^D 5ht. ^tTt 42SFªS Y^kªd_R ldĴtfR
g2ÖTtak ^xKWk 5lR Vx_Rk2Im ^xµ^Sk KkRoW GtÁ^kg ]US D_ta.
P]kWdm g2gkVWt-g2ÖTtak 5dÔ^D 4gatÐ^k 6S_ gdª g2gkVWk2YuDì ]kWdm
g2gkVWt hm gdkªS ]hÂdkIm g2gkVWt 5htS. hm g2gkVWt 4lSe^ g2dtUWema
5htS ÌhRoWI ÿÂ^tD Ó^dgk^kgkOm Â^k2Wk DkbKmYodªD 5lR gkdVlF_mWt
hkSkbRt 5dÔ^D 5ht. Z]ªIt 4lÖSÂd 5lR ^e ]n´^Âdt ]kWdm g2gkVWk2¸^k
FnRd°td_ 4da2[oW 4gSt. ]kWdm g2gkVWk2¸^k g2U\kªS 42SFªS Y^kªd_Rm^
ldĴtfR ]kWdm g2gkVWk2¸^k D]S_Sk ÿDN D_St 5lR 4ek D]S_Sk Uo_
D_Á^kgkOm 8Yk^^xKWk D_Rt 5dÔ^D 5ht.
6\ylSD g2gkVWt-\ylSD g2gkVWk2]Å^t ]emW8YD_Rt6]k_SmZlWªI_ 5lR
lZ³ÖI_4gSkShm g2gkVWt 8ÂYkUW Dk^kªS ]hÂdkIm \ol]Dk [KkdSkS. ^k
g2gkVWk2It ldĴtfR ^k g2gkVWk2¸^k D]S_Sk ÿDN D_St. ^k D]S_Sk Uo_
D_Á^kgkOm Ó^dgk^ gnVk_kÂ]D Ykdat 8Iao eDSx.
Z5lTªD g2gkVWt-ld° hk ÿÂ^tD Ó^dgk^kIk DRk 5ht. ÌhRoW ÿÂ^tD
Ó^dgk^kak^xµ^ 5lTªD Ó^dÖTkYW 4gRt 5dÔ^D 5ht º^kS ld° Ó^dÖTk
5lR ld° dkY_ ^k2Ik g]kdte 5ht. Â^k]nbt 42SFªS Ó^kdgkl^D dkSkd_RkIt
ldĴtfR 5lTªD Vx_Rk2Im ^xµ^Sk5lTªD lÖTSm\k2Pdam _IWkÓ^dÖTkYWkIt
Dk^ª 5lR lWlIJS \k2Pda\ldÕ^kgkOm Yn_tgk gkOk6KkRoW GtÁ^kg g±]
D_St. 5lTªD g2gkVWk2It ldĴtfR Â^k¸^k 5lTªD lÖTSmIm gnŀQSk UtEma
UeªdSt.munotes.in

Page 38

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
38FDk]Fk_-Ó^dÖTkYW g2[2V-4gt W]oU Dtat 5ht Dì ®]/]kWdm g2gkVWk2Wk
Ik2FÐ^k ÿDk_t YklO2[k lUÐ^kg Ó^dgk^ ]xOz^k ÿ]kRkSdkQSxK_m6S_\ylSD
5lR 5lTªD g2gkVWk2]Å^t Dkhm D]S_Sk 4gSma Y_2Sn Ó^dÖTkYW 5lR ®]
^k2¸^kS Ik2Fat g2[2V 4gSma S_ g]Ö^k 8ĩdRk_ Wkhm >D Ó^dÖTkYW ÌhRoW
Dk]Fk_k2em Ik2Fat g2[2V OtdÁ^kgkOm Dk]Fk_k2¸^k gdª ÿDk_¸^k g]Ö^k2Im
DkbKm GtRt 5dÔ^D 5ht^kS dtSW]Kn_mgnldVk\°tIk2Fam Dk]DkKkIm
Yå_lÖTSmÂ^k2It YUxÆWSmhÖSk2S_R 6 42SFªS Y^kªd_RkIt ldĴtfR Dk]Fk_-
Ó^dÖTkYW g2[2V gyhkUªYoRª 5htS Dì Wkhm ht KkRoW GtÁ^kg ]US D_St
[kĻ Y^kªd_R
[kĻ Y^kªd_R ht Ó^dgk^k¸^k4lÖSÂdkS 5lR^ekS UtEma ]hßdkIt 5ht [kĻ
Y^kªd_R ÌhRKt St GND Kt Ó^dgk^k¸^k [kht_ _khSkS Y_2Sn Ó^dgk^k¸^k Dk]DkKkd_
Â^kIk ÿ\kd 4gSx ht GND [kht_ _khSkS ÌhRoW Â^k2¸^kd_ lW^2ýR WgSt Y^kªd_Rm^
GND UxW ÿDk_It 4gSkS-
4) goà] Y^kªd_R
[) ÖToa Y^kªd_R
4goà] Y^kªd_R-
goà] Y^kªd_Rm^ GND ÌhRKt Kt Ó^dgk^k¸^k 4FUm Kdb 5htS 5lR TtN
ÿ\kldS D_Rk_t GND 5htS Â^kS Yn_dOkUk_ÿlSÖYVêúkhDldYRW
]Å^ÖT 5lR ]xOz^k ÿ]kRkS g]kK ^k2Ik g]kdte 5ht ht GND >EkīkldleĶ
8īxFkYt±k ÿÂ^tD D2YWmd_ du^lĉD Yå_Rk] D_S 5htS ht gdª GND
gldÖS_YRt [Go^k
 úkhD-úkhD hk [kKk_YtOtIk _kKk 5ht ÌhRoW ÿÂ^tD D2YWm úkhD S^k_
D_Á^kgkOm 5lR lNDdÁ^kgkOm ÿ^ÂW D_St KtRtDłW St lNDoW _khó eDta
5lR[kKk_kS^el]bdo eDta E_2 S_ úkhDk2¸^k F_Kk2It lW_m±R D_Rt hm
Ó^dgk^k¸^k ^ekIm Yodª4N 5ht [kĻ Ó^dgk^ Y^kªd_RkIt ldĴtfR úkhDk2¸^k
[UaÂ^k Yg2SmWkYg2Sm 5lR 5dPmlWdPmÿkVkÆ^ KkRoW GtÁ^kg g±] D_St
KtRtDłW Â^kWngk_ St Â^k2¸^k úkhDk2Wk8ÂYkUW5lR gtdk Ut9 eDSma ^k
Yå_Rk]k2]nbt úkhDk2It g]kVkW hx7amunotes.in

Page 39

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
39 ÖYVªD-gxÈ^k eÊUkS ÿlSÖYVê ÌhRKt 4em D2YWm/g2ÖTk Km g]kW 8ÂYkUWk2Im
ldøì D_St. Ó^dgk^ g2ÖTtWt5YÐ^k ÿlSÖYÅ^k«d_ ÖYVkªÂ]D Zk^Uk
l]bdÁ^kgkOm ÿ\kdm ldYRW Vx_R S^k_ Dtat YklhKt. Ó^dgk^k¸^k [kĻ
Y^kªd_RkIt ldĴtfR Ó^dgk^kak dÖSo]oÐ^Kklh_kS 5lR ldS_R ^k2Ik ldYRW
Vx_RkĬk_t Â^k2¸^k ÿlSÖYÅ^k«¸^k hkaIkam exVÁ^kg g±] D_St. Â^k]nbt
Â^kWngk_ Ó^dgk^ g2ÖTk [kKk_kSma ÖYV¥ak SŌP UtÁ^kgkOmYkdat 8Iao eDSt.
‘ ]Å^ÖTk2It IrWtaKkbt-]Å^ÖTk2It IrWta ÌhRKt Kt 42lS] úkhDkak 8ÂYkUW
UtÁ^kg g2ÖTtak ]US D_SkS.]Å^ÖT IrWta]Å^t >K2NGk9D ldøtStlD_Dxb
ldøtSt 6. g]kdte 5ht. ht ]Å^ÖT D2YWm 5lR 42lS] úkhD ^k]Vma ]hßdYoRª
Undk 5htS. [kĻÓ^kdgkl^D Y^kªd_RkIt ldĴtfR g2ÖTtak ]Å^ÖTk2It DxRSt
IrWta úkhDk2Y^«S YxIÁ^kgkOm lWdPkdt 5lR ]Å^ÖSk2Wk UtÁ^kS ^tRkö^k Dl]eW
5lR 62gtlÁNdtg(ȺȿȴȶȿɅȺɇȶ^kgkOm ]US D_St.
’Yn_dOkUk_-Yn_dOkUk_ Ó^dgk^ g2ÖTtak D¸Ik ]kaGND5lR 6S_ Yn_dOk
Yn_dSkS. St 8ÂYkUW ld\kFk¸^k gn_bmS Dk]DkKkS ]hÂdkIm \ol]Dk [KkdSkS.
g2ÖTkDVmI >Dk Yn_dOkUk_kd_ 4da2[oW WgSt Dk_R K_ Â^k2Wm ]kGk_ GtSam
lD2dk Â^k Yn_dOkUk_kIm 6S_ DxRSmhm g]Ö^k 8ĩdam S_ Sm g2ÖTtak F2\m_YRt
ÿ\kldS Dł eDSt. [kĻ Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkIt ldĴtfR Yn_dOkUk_k2¸^k
5dÔ^DSk KkRoW GtÁ^kg ]US D_St. K_ Â^k 5dÔ^DSk YoRª LkÐ^k S_
Yn_dOkUk_ 5W2Um hxSma. Â^k [UÐ^kS St dtbtd_ 5lR Ik2FÐ^k UKkªIt
6WYnNzg(ȺȿɁɆɅɄYn_dSma. Yn_dOkUk_ Ik2FÐ^k 8Vk_ 4Nm UtEma ÿUkW D_Sma.
[ÖToa Y^kªd_R
ÖToa Y^kªd_Rm^ GND ÌhRKt Kt Ó^dgk^k¸^k 4FUm Kdb WgSkS 5lR
4ÿÂ^±YRt ÿ\kldS D_Rk_t GND 4gSkS. Â^kS axDg2´^kekľm^5lTªD
WuglFªDgk]klKD 5lR Sk2lýD Y^kªd_Rm^ eĉì lD2dk GND g]kldĶ 5htS.
axDg2´^kekľm^ Y^kªd_R-ht ]kWdm axDg2´^tem g2[2lVS 5ht º^kIk d^
la2F8ÂYÆWle±RÓ^dgk^5Dk_GWSk 6Â^kUéem g2U\ª 5ht.
axDg2´^kekľm^ Y^kªd_Rk¸^k ^k gdª GNDk2]VoW KkS 4gSkWk Ó^dgk^ Â^kIt
8ÂYkUW 5lR ldS_R Vx_R O_dSt.munotes.in

Page 40

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
40g2ÖTtIt ldYRW l]® ]xOz^kÿ]kRkSaxDg2´^kekľm^ Y^kªd_Rkd_ 4da2[oW
4gSt. 8ÂYkUWlD2]SKklh_kS 5lR ldS_R Vx_Rt axDg2´^kekľm^ GNDk2d_
5Vkå_S 5htS.
Â^k]nbt ldYRDkak axDg2´^kekľm^ dkSkd_R g]KoW GtÁ^kgkOm 5lR
Â^kWngk_ ldYRW l]® S^k_ D_Á^kgkOm [kĻ Ó^kdgkl^D Y^kªd_RkIt ldĴtfR
D_Rt 5dÔ^D 5ht.
5lTªDY^kªd_R:Â^kSg]kldĶ5ht-
• 5lTªDYå_lÖTSm-UtekIm5lTªD Yå_lÖTSm5lTªD 5lR ld°m^ Vx_R
KkFlSD 4TªÓ^dÖTtIm lÖTSm[t_xKFk_mIm YkSbm8ÂYkUDSkldlW]^U_
]hkFk7 5lR 6S_ GNDk2Wm ÿ\kldS hxS 4gStÓ^dgk^Vx_RO_dSkWk ht
GND ]hßdkIt 4gSkS. 8Uk. ldDgWema UtekS D]m 8ÂYÆWk]nbt 8ÂYkUWkIm
EoY D]m ]kFRm hx9 eDSt. Â^k]nbt 4ek Utek2]Å^t D2YWmWt KkÖS ldøìgkOm
lD2]Sm D]m D_Á^kd_ \_ lUak YklhKt.
• 5lTªDVx_R5lTªD Vx_RkS D_ 5Dk_RmIt ÖS_g_Dk_m 42UkKYýD
YuekIk Yn_dOk 5lR Ó^kK U_ lWlIJS D_Rt g]kldĶ 5ht. 5lTªD Vx_Rt
gk]kÆ^S3 g_Dk_Ĭk_t 42]akS 5Ram KkSkS 5lR ÿeklgS Dtam KkSkS.
g_Dk_¸^k 5lTªD Vx_RkIk Ó^dgk^kd_ ]xOk Yå_Rk] hxSx. >DìDPt Â^kIk
Ó^dgk^kd_ 4WnDoa Yå_Rk] hx9 eDSx S_ Ung_mDPt Â^kIk Ó^dgk^kd_
ldY_mS Yå_Rk] hx9 eDSx. 8Uk. K_ g_Dk_ak Fph 8īxFk2It g2_±R D_k^It
4gta S_ Â^kIk 5^kS ÿlSÖYVê 8īxFk2d_ Yå_Rk] hxSx. Ung_mDPt 5^kS
Vx_RkIt 8Uk_mD_R Fph 8īxFkak 4PIRm lW]kªR Dł eDSt
• 5lTªDÿRkam-5lTªD Ó^dÖTk ÌhRKt 4TªÓ^dÖTt¸^k ÿDk_kg golIS D_St
UtekDPt 4gatÐ^k ÌhRKtI ]nĉ [kKk_ 4TªÓ^dÖTk\k2Pda lD2dk g]kKdkUm
4TªÓ^dÖTk.
• \k2Pdaekhm4TªÓ^dÖTk:^kIt 8ÂYkUW 5lR ]ka]°tIt ]n´^Âdt gkVW ht Ó^ĉì
5lR D2YÆ^k2¸^k EkKFm ]kaDì¸^k 4gSkS. g_Dk_Im \ol]Dk ]^kªlUS 5ht.
S_ \k2Pdaekhm 4TªÓ^dÖTk hm 8Uk_]SdkUm 4TªÓ^dÖTk 5ht. ^kIk 4Tª Dtdb
]nĉ [kKk_ 8ÂYkUWk2Ik Yn_dOk]kFRm 5lR lD2]Sm O_dta. 8Uk. ^n.>g.>.
K]ªWmKYkWDrWPkÆ^oLma2P@Öůtla^k.munotes.in

Page 41

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
41• g]kKdkUm 4TªÓ^dÖTk:g]kKdkUm 4TªÓ^dÖTtS_IWk \k2Pdaekhm
4TªÓ^dÖTt¸^k 4FUm ldŁĦ 5ht. 4ek 4TªÓ^dÖTtS 8ÂYkUWkIt GND gdª _kº^
]kaDìIt 4gSkS. S_ gdª Dk_EkWt^2ýgk]úm\k2Pda 6Â^kUm _kº^k¸^k
lW^2ýRkEkama g]nUk^k¸^k ]kaDìIt 5htS. 8Uk. ³^n[kWvTª Dxå_5
• l]® 4TªÓ^dÖTk:8ÂYkUWkIm gkVWt EkKFm D2YÆ^k 5lR gkdªKlWD lD2dk
_kº^ ]kaDì UxÆhmDPt 4gSkS. 5lR [kKk_kSma lÖTSm lD2]S]kFRmYn_dOk
6. O_dSkWk ]ĉtUk_m 5lR \tU\kd NkbÁ^kgkOm Dkhm g_Dk_m UtE_tE 4gSt.
8Uk\k_SYklDÖSkW®ma2DkākLma
‘WuglFªD Y^kªd_R-^kS\yFxlaD5lR Y^kªd_Rm^ GNDk2Ik g]kdte 5ht Kgt
Dì WuglFªD g2gkVWt g2Y°mhdk]kW5lRhdk]kWYå_lÖTSm KkFlSD g2U\kªS
ÖTkW YuaoElWK gkOt[2U_ gnldVk 6. \yFxlaD 5lR Y^kªd_Rm^ GND ldleĶ
8īxFk2¸^k ÖTkWkd_ Yå_Rk] D_SkS. 8Uk. lYDkIt ÿDk_ Kt >Ekīk ±týkS GtSat
Kk9eDSkS St hdk]kW 5lR ]kSmd_ 4da2[oW 4gSkS. hdk]kW [klVS
4gatÐ^k ±týk2]Å^t Dk_EkÆ^k2Im ÖTkYWk D_Rt 8īxFYSéWk 5dPS Wkhm Kt
goSm DkYP 5lR GPz^kb lWl]ªSmgk_´^k ldleĶ 8īxFk2¸^k ÖTkWkd_ Yå_Rk]
D_SkS8ÂEWW8īxFK gt Dì EkRDk]Sta lűla2FUFP8ÂEWW6Â^kUm
lWgFkªWt K]k DtatÐ^k ElWKk2¸^k 8YaÊVStd_ 4da2[oW 4gSkS.
’gk]klKD-gk2ÖDplSD Y^kªd_R-g]kK axDk2]Å^t ]kWU2Pldĵkg]oÐ^tdp°m
5lR Sßdt ^k2Wk 5Dk_ UtSxº^k]Å^t St dkQat 5htS. g2ÖDpSm]Å^t WpÂ^WkND
g2FmS4ÆWKmdWeuam 5lR gR ^k2Ik g]kdte 5ht. Â^kI[_x[_ DakDk^Uk
WulSDSkIkam_mSmY_2Y_k 5lR gd^m ^k2Ikhm g]kdte 5ht.5RatÐ^k 5lR
ldDÐ^k FtatÐ^k dÖSo 5lR gtdk^k ÿUtekS ÿIlaS 4gatÐ^k g2ÖDpSmd_
4da2[oW 4gSkS. ledk^ht axDk2¸^kDk]kDPt YkhÁ^k¸^kdp°mIt UtEma dRªW
D_St. 8Uk_RkTª- gR lD2dk WdmW dfkª¸^k dtbmDkYP6at³ůvlWD dÖSoZnat
Zbtl]Ok7dkhWt 6Â^kUé¸^k ]kFRm]Å^t StKm 4gSt. Â^kIÿ]kRt ht gnĦk a±kS
GtSat YklhKt Dì axDk2Im 8Y\xFKmdWeuam 5lR DYPt GkaÁ^kIm euam
dtFdtFÑ^k g]kKk2]Å^t 5lR g2ÖDpSm]Å^t l\ÆW 4gSt.
“Sk2lýD Y^kªd_R-Sk2lýD dkSkd_R ht S2ý²kWk¸^k ²kWkem g2[2lVS 5htKt
Ó^dgk^kS dkY_at KkSt. ht 4Ytl±S 5ht Dì Ó^dgk^kWt Â^k2¸^k 8ÂYkUWkS
WdmWS] S2ý²kWkIm BbE DłW UtRt 5lR dkY_Rt 5dÔ^D 5ht. Y_2Sn Sk2lýD munotes.in

Page 42

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
42ldDkg DVmDVm Ó^dgk^kgkOm g]Ö^k lW]kªR D_SkS Dk_R Ó^dgk^ ldDlgS
S2ý²kWkIk gk]Wk Dł eDS Wkhm 5lR ÌhRoWI Â^kIt 4lÖSÂd Vx³^kS 5at.
Sk2lýD ldDkgk]nbt 8ÂYkUWkIm ]kFRm UtEma dkQo eDSt. 8Ukh_RkTª\k_SkS
dk_2dk_ dmK8Sk_-I…kdhxS4gÐ^kWtK_ Ó^dgk^kWt ldīnSUk[ lÖT_ D_Rk_t
8YD_R lW]kªR Dtat S_ lWlIJSYRt ldīnS 8YD_Rk2Im dkQSm ]kFRm 4gta.
”_kKDì^Y^kªd_R-_kKDì^ Y^kªd_R D2YWm¸^k Dk]DkKkd_ Yå_Rk] D_Rkö^k
g_Dk_¸^k DpSéIk g]kdte D_St. D2YWm¸^k gdō¸I Ó^dÖTkYWkak g_Dk_¸^k
lWRª^k2d_ [k_mD a± OtdRt 5dÔ^D 5ht. g_Dk_m Vx_R S^k_ DtÐ^kWt Dkhm
Ó^dgk^kgkOm g2\kdWk lW]kªR hx9 eDSt 5lR 6S_ Ó^dgk^k2Wk VxDk lW]kªR
hx9 eDSx. 8Uk. 8Uk_mD_R Vx_RkWt Dkhm Ó^dgk^kgkOm g2Vm EnÐ^k DtÐ^k
5htS Â^kI dtbm Dkhm Ó^dgk^k2Wk YnÆhk g2Vm lUam 5ht.
•Dk^Utem_Y^kªd_R-Dk^Utem_ dkSkd_R Utek¸^k Dk^īk2Ik g]kdte D_St.
Dk^īkSma[UaÓ^dgk^k¸^kDk]DkKkd_Yå_Rk]DłeDSkS Dk_R ÿÂ^tD
g2ÖTk Dk^īk¸^k IyDNmS _khóW Dk] D_St 5lR ^k Dk^īk2It DkNtDx_YRt YkaW
D_St. ^k Dk^īk2]Å^t lD]kW dtSW Dk^UkDk]Fk_ gn_±k Dk^UkD2YWm Dk^Uk
Ó^kYk_m g2GNWk Dk^Uk[kaDk]Fk_ Dk^Uk 6Â^kUéIk g]kdte 4go eDSx.
.‘Y^kªd_Rm^ÖDrlW2F
ÿÂ^tD g2ÖTtIt 42SFªS 5lR [kĻ Y^kªd_R 4gSt. g2ÖTtak ^eÖdm hxÁ^kgkOmÂ^k¸^k
GPk]xPéIt 5DaW D_Á^kgkOm 5lR Â^k¸^k ^ek]Å^t ^xFUkW UtRk_t GND g]KoW
GtÁ^kgkOm lW^l]SYRt Â^kIt Y^kªd_R ÖDrW D_Rt ]hÂdkIt 5ht.
Y^kªd_RÖDrlW2Fhm>Dÿlø^k5htKmg2ÖTkÂ^k2¸^k[kĻ5lR42SFªSY^kªd_Rkd_
WK_OtdÁ^kgkOmdkY_SkS.
.‘..Y^kªd_Rm^ÖDrlW2FIt]hßd
Ekama ]nĥt Ó^kdgkl^D dkSkd_Rk¸^k ÖDrlW2FIt ]hßd gnIdSkS.
gk]Ã^kªImBbE:42SFªS Ó^dgk^ Y^kªd_RkIt ldĴtfR g2ÖTtIm SkDU BbEÁ^kg
]US D_St. ÿÂ^tD g2ÖTk 5Yam SkDU _kEÁ^kgkOm 5lR gnVk_Á^kgkOm gdª ÿ^ÂW
D_St. 8Ukh_RkTª ÿÂ^tD Ó^dgk^ ht Ykhta Dì St g±] 5lR g]lYªS D]ªIk_m Dgt _kEo
eDSkS"St Ó^kdgkl^D 8Yø]k2gkOm \k2PdakIm ^xµ^ ÿDk_t Ó^dÖTk 5lR dkNY Dł munotes.in

Page 43

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
43eDSkSDk"5lRDxRÂ^kYĦSm4gSmaº^kĬk_tÂ^k2WkgnVkå_S5lRWdmWS]
S2ý²kW6.l]bta.
D]Kx_mIm BbE 42SFªSÓ^dgk^Y^kªd_RkItldĴtfRÓ^dgk^k¸^k
D]DndSYRk[ĥaDÐYWkUtSt.D]DndSYRkhkÓ^dgk^ldDkgk¸^kÿlø^tS4PTbk
5ht.ÌhRoWÿÂ^tDg2ÖTk5YamD]DndSSkUkEdÁ^kIkÿ^ÂWD_St5lRSm
gnVk_Á^kIkÿ^ÂWD_St.Un[ªaSkDUklIS4ÿIlaSS2ý²kWE_k[UKkªIkD¸Ik]ka
ld°Yn_dOkWgRt]kWdmg2gkVWk2]Å^tg]YªRkIk4\kd6.]Å^t4goeDSt.
‘g2VmImBbEg2Vmgk]kÆ^S3Ó^dgk^k¸^k[kht__khSkS.ÌhRoW[kĻY^kªd_RkIt
ldĴtfRg2VmUeªldÁ^kg5lRÓ^dgk^Zk^īkgkOmÂ^kIkdkY_D_Á^kg]USD_St.
Ó^dgk^kDPoWÂ^kg2Vml]bdÁ^kItgdªÿ^ÂWDtat8Ukg_Dk_Ó^kdgkl^D8Yø]
IkadÁ^kgkOmgdaSmlD2dk5lTªD]US(g[lgPm)UtSt.]F Ó^dgk^ Â^k¸^k
8ÂYkUWk2¸^klD2]SmD]mDłeDSx5lR8ÂYkUWk2¸^kldøìIk]xOz^kÿ]kRkSZk^Uk
l]bdoeDSx.
’Vx³^kImBbE Ó^dgk^kakÂ^k¸^kÿlSÖYVê/ld_xVD^k2¸^kDPoWVxDk4goeDSx.
ÌhRoW[kĻÓ^dgk^Y^kªd_Rm^ldĴtfRÂ^kVx³^k2WkBbEÁ^kg]USD_St5lR
Ó^dgk^kd_lD2dkÂ^k¸^kDk]DkKkd_Yå_Rk]hxÁ^kYodêÂ^k2WkUo_D_Á^kg]US
D_St.8Uk.ÖYVªDWkldÆ^YoRª8ÂYkUWGt9W^t9eDSxº^k]nbtÓ^dgk^g2ÖTtak
VxDklW]kªRhx9eDSx.[kĻÓ^kdgkl^DY^kªd_RkIt^xµ^ldĴtfRÓ^kdgkl^D
g2ÖTtakÂ^k2¸^kĬk_tWdmW8ÂYkUWgkU_DłWÿlSÖYÅ^kª¸^k^khkaIkamIkÿlSDk_
D_Á^kgg±]D_St.
“ÿ\kdmlW^xKW Y^kªd_Rm^ÖDrlW2FÓ^dgk^kakÿ\kdmlW^xKWkImYoSªSkD_Á^kg
]USD_St.ÿ\kdmlW^xKWÓ^dgk^kIm8ĥmĶtgkÅ^D_Á^kg]USD_StKgt8¸I
ldøì5lRWZk dkQ5lRldÖSk_ DvYō_tNÿlS]kúkhDk2Itg]kVkW6.
”4lÖSÂd5lRÓ^dgk^kImdkQ Ó^dgk^g2ÖTtakWuglFªD\ylSD]kWdm\k2Pdam
g2gkVWt6.ldldVg2gkVWk2Im5dÔ^DSk5ht.hmg2gkVWtg2´^tWt]^kªlUS5htS.
ÌhRoWÂ^kIkdkY_4Â^2SKkFłDYĦSmWtDtakYklhKt.Y^kªd_RÖDrlW2FÓ^dgk^kak
5dÔ^D5lRSklDªDYĦSmWthmgdªg2gkVWt5^xlKSD_Á^kgg±]D_St.
–@Y_teW]VmaadlIDSkY^kªd_Rm^ÖDrlW2F[UaÂ^kYå_lÖTSmWngk_g2ÖTtakÂ^kIt
8Yø]g]k^xlKSD_Á^kg g±]D_St.munotes.in

Page 44

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
44—DvYō_tNÿlS]k:DvYō_tN ÿlS]k ÌhRKt \kFVk_Dk2¸^k ]WkS g2ÖTtIt ]kWlgD lIý S^k_
D_Rt. Y^kªd_Rk¸^k ldĴtfRk]nbtÓ^dgk^k¸^k Dk]lF_m]Å^t gdª gnVk_Rk Lkam 5ht
º^k]nbt D2YWmIm DvYō_tN ÿlS]k \kFVk_Dk2¸^k ÌhRKtI úkhDD]ªIk_mYn_dOkUk_
g_Dk_\kFVk_Dk2¸^k ]WkS dkQSt.
ŽD]ªIkö^k2Wkÿt_Rk:Y^kªd_R ÖDrlW2F]nbt GtSatat lWRª^ D]ªIkö^k2¸^k [kKoWt 4gSkS.
g2ÖTt¸^k gnVkå_S Dk]lF_m]nbt D]ªIkö^k2Wk 5lTªD 5lR Fu_-5lTªD ÿxÂgkhW lUat
KkSt. Â^k]Å^t WdmW ]kWdm g2gkVW Vx_Rk2Ik Yå_I^ UtEma 5ht. ht gdª D]ªIk^k«¸^k
ÿt_RtS Yå_Rk] D_SkS.
‘Y^kªd_RldĴtfRkImS2ýt:
SkDUD]DndSYRkg2Vm5lRVxDtȪȮȦȫldĴtfR ÌhRKtSkDUD]DndSYRkg2Vm
5lRVxDt
gk]Ã^ª>g5lRD]DndSYRkhtÓ^dgk^dkSkd_RkIt42SFªSGND]kWatKkSkSº^kd_
D2YWmlW^2ýROtdoeDStg2VmȦ5lRVxDtȫhtÓ^kYk_mdkSkd_RkIt[kĻGND]kWat
KkSkSº^kd_D2YWmItlW^2ýRWgSt
ȪȮȦȫldĴtfRhtÓ^dgk^kIm>DoR_RWmlSDlÖTSm5lRÂ^kItdkSkd_R^k¸^k@lPN
5lRldĴtfRkItgdkªSÿlgĦgkVW5htKt>DldleĶÓ^dgk^]vPtaS^k_D_taÂ^kIt
Vx_RBbERthk]n´^htSo5ht
4gtÓ^dgk^]vPtag2ÖTtImg2gkVWt5lR±]SkSgtIÓ^dgk^kakDk]D_Á^kgkOmº^k
dkSkd_RkIm5dÔ^DSk5htÂ^kItgdō°]g]TªWD_StÓ^dgk^k¸^k^ekd_Yå_Rk]
D_Rkö^kgdª42SFªS5lR[kht_magDk_kÂ]DSgtIWkDk_kÂ]DGNDk2IkldIk_DtakKkSx
D2YWm¸^kdkSkd_RkIkgng2FS4Ë^kgkImZ]ªak42UkKakdÁ^kgSgtIlWRª^GtÁ^kg]US
hxSt
42SFªSg2ÖTkÂ]DY^kªd_RldĴtfRgk]Ã^ª5lRD]DndSYRk
[kĻg2ÖTkÂ]DY^kªd_RldĴtfRg2Vm5lRVxDt
gk]Ã^ªgk]Ã^ªÌhRKt4gtFWKt5YÐ^kakg2ÖTtItÅ^t^YoRªD_k^akg±][WdSkS
gk]Ã^ªht>DS_]oSªlD2dk4]oSª4goeDStht>EkīkFxĶmIkg2U\ªUtStº^kSZ]ªlWYnRS²
5htgk]Ã^kªItDkhmZk^Utem_YuaolD2dkg2ÖTtIm±]Skº^k]Å^t]kWd±]Skÿlø^k±]Skmunotes.in

Page 45

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
455lTªDg2gkVWt8ÂYkUWt5lRgtdkúkhDgĩkdWk5lRā1PlWķkhtg]kldĶ5ht
Ó^kdgkl^Dgk]Ã^kªIm8Ukh_Rt
• 5VnlWDS2ý²kW
• ]K[oS5lTªDlÖTSm
• g]lYªSD]ªIk_m
• āvPÿvP³Nak6W
D]DndSYRkD]DndSYRk4eĉYRkht4gtFnR5htSKt5YatÅ^t^YoRªD_Á^kYkgoW
5lR5YamYoRª±]SkgkÅ^D_Á^kYkgoW5YÐ^kak_xESkSD]DndSYRk]nbtg2ÖTt¸^k
^ekd_5lRÿFSmd_ldY_mSÿ\kdYPSxD]DndSYRkht4gtGND5htSKtO_datamÅ^t^
YoRªD_SWkhmSg2GNWkÂ]D D]DndSYRkIm8Ukh_Rt
• Dka[kĻS2ý²kW
• 4Ł2U8ÂYkUWBb
• 8UkgmWD]ªIk_m
• 4Ł2U8ÂYkUW±]Sk
Un[ªaSklW^2ýRm^4gSkSUn[ªaSk D]mDtatYklhKt5lRDkQoWNkDatYklhKt8Ukh_R
4ÿIlaS^2ýk2d_]kSD_Á^kgkOmWdmW^2ýtE_tUmD_Sk^tSkS
g2Vmº^kY^kªd_Rk]Å^tg2ÖTkDk^ª_S5htÂ^kY^kªd_RkĬk_tg2VmgkU_DtÐ^kKkSkS
g2GNWkgkdVlF_m[kbFamYklhKt5lRKtÓhkg2Vm8ĩdSkSStÓhkg2VmBbEÐ^kYklhKtS
g2ÖTkg2VéIkdkY_DłWÖYVkªÂ]DZk^Ukl]bdoeDSkS8Ukh_R]xNk_[k7DIm]kFRm
dkQÐ^kWtSmÿdkgkSDk]D_Rkö^kaxDk2WkgnldVkUtStlhWdmWD2YÆ^k2Wk]xN_[k6D
8ÂYkUWkSÿdteD_Á^kIm5lRÓ^dgk^5lRldī]kWD2YÆ^k2emÖYVkªD_Á^kImIk2Fam
g2Vm5ht
VxDtKtÓhkÓ^dgk^k¸^k[kĻdkSkd_Rk]Å^tg2ÖTtImWZkKxEm]8ĩdStÂ^kdtbmVxDt
Ňt>Nzg8ĩdSkSVxDt4lW^2lýSg2ÖTkÂ]DY^kªd_Rm^GND5htSKtÓhkYå_g2ÖTk2Â]D
Y^ªdRªSVxDt8U\dSkSStÓhkD2YWmImlÖT_Sk5lR4lÖSÂdVx³^kS^t9eDSt
8Ukh_R
• D]ªIkö^k2Ikg2Ymunotes.in

Page 46

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
46• ÖYVªDkĬk_tWdmWVx_R
• 5lTªDYå_lÖTSmS[Ua
• úkhDÿkVkÆ^k2]Å^t[Ua
‘‘[kĻg2ÖTkÂ]DY^kªd_Rm^g2Vm5lRVx³^kItÿxZk6a
htS2ýµaoDWtldDlgSDtat5ht7NmBYm¸^kS^k_m]Å^tY^kªd_RkItldldVGNDk2]Å^t
ld\kKWDtat5ht5lRÿÂ^tDGNDkItg2ÖTtd_maÿ\kdkItldĴtfRDtat5ht
gdªg]kdteD7NmBYmgkOmÿÂ^tDY^kªd_Rm^±tý8Y±týkS8Yld\kKWD_Rt5dÔ^D5ht
5lRW2S_ÿÂ^tDk±týkIkÿ\kdlWdtUWk¸^kÖdłYkSdRªWDtak5ht7NmBYmIkgk_k2e
DtdbgkVtYRkgkOm]n´^GNDUeªdoeDSx
8Ukh_RkTªgk^Da8īxFkSmaD2YWm¸^k[k[SmSKtTtD2YWmIk]n´^Ó^dgk^G_FnSm5lR
lW^kªS[kKk_kgkOmÖYxNªgk^Da8ÂYkUWD_Rt5htY^kªd_Rm^GNDYå_Rk]ÿÂ^tDdÖSnlÖTSmd_Yå_Rk]5lTªDĹeh_éúkhDk2]Å^tdkQSmg]pĦmdkQStlPÖYxKt[a8ÂYÆW5lR_khRm]kW[kKk_ืื>DoRI8īxFdkQmIkU_8ÂgkhdVªDWkhmYk_2Ykå_DldS_RÿRkam_kKDì^ĺgk^DadkhSnDìIt]n´^gkVWD]m5lRlWÌW]Å^]8ÂYÆWgk]klKDĹY^kªd_R5lR5_xµ^kgkOm4WnDoadkhSoDldÖSpSdkY_KgtDk]kd_lD2dkekbtSKkRt5lR
]Wx_2KW5lRek_må_DS2UnŁÖSmÌhRoW8YD_RtYn_dOkUk_ĺ[hòStDaGn±týkSmaD2YÆ^k\kF5lRGNDYn_dOk^k¸^kemghk^D5lRg2[2lVSÖNma¸^kdkQÂ^klD2]Sm
4rÐ^nl]lW^]IkdkQSkdkY_munotes.in

Page 47

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
47Sk2lýDĹ8īxFÿFSmYTkd_Sk2lýDgnVk_Rk5^kS]emW_m8ÂYkUWWkldÆ^52S__kÕům^ĻKkFlSD5^kSdkQS5htYR\k_SkImet4_D]mhxS5htKkFlSDYkSbmd_úkhD5lRlW^kªSUk_lW]kªSkÌhRoWImW
W2S_\k_SUngö^kø]k2Dkd_5htÖdÖSlIWm5^kSmak
VxDk
ĺSNÖTÿ\kdĹ4WnDoaÿ\kdĻÿlSDoaYå_Rk]
7NmBYmImS^k_mDxRÂ^k±týk2[ĥa5lRÿÂ^tDkSmal\ÆWGND^k[ĥa_RWmlSDk_
±týk2Ikg2ÖTtd_4WnDoaÿ\kdYPSx^kItÖYĶlIýÿUkWD_St7NmBYm¸^kĬk_tg2ÖTtakSm
g2ÖTkÂ]DY^kªd_Rk]Å^tDnOt8\m5htht]klhSYPSt
4gtldĴtfRg2ÖTk]Dg2VmIkak\GtÁ^kgkOm^xµ^Vx_RS^k_D_Á^kgkOm5lR
dkSkd_RkSma Vx³^k2Ikgk]WkD_Á^kgkOmEoY]USDłeDSt
_kKDì^5lTªDgk]klKD5lR Sk2lýDY^kªd_RGNDk2ItldĴtfR
‘’ Ym7>gNmldĴtfR
D2YWm¸^k_kKDì^5lTªDgk]klKD5lRSk2lýDY^kªd_RGNDk2ItldĴtfRkgkOmȧȜȪȫ
S2ýkIkg]kdte5ht
_kKDì^dkSkd_RȧȧɀȽȺɅȺȴȲȽ_kKDì^dkSkd_Rk]Å^tg_Dk_¸^kDpSmItD2YWm¸^k
Dk]DkKkd_YPRk_kÿ\kdg]kldĶ5htD2YWm¸^kgdō¸IÓ^dÖTkDk2WklWRª^GtSkWk
g_Dk_¸^kÿÂ^tDDpSéd_[k_mDa±OtdkdtakFStekgDì^Vx_RDkhmÓ^dgk^kgkOm 8Y^nĉ
OłeDSt5lR6S_Ó^dgk^k2WkVxDklW]kªRDłeDSt8Uk8Uk_mD_Rk¸^k Vx_Rk]nbt
DkWmÓ^dgk^k2Wkg2VmEnÐ^kLkÐ^k5htSmunotes.in

Page 48

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
485lTªDdkSkd_RȜȜȴɀȿɀȾȺȴ 5lTªDdkSkd_RkS[UakIkÓ^dgk^g2ÖTtd_Yå_Rk]
hxSx4ek5lTªDGNDk2Ik^kSg]kdte5ht
• 5lTªDYå_lÖTSmUtekIm5lTªDYå_lÖTSmhmld°m^Vx_RKkFlSD4TªÓ^dÖTtIm
lÖTSm
[t_xKFk_mImYkSbm8ÂYkUDSkldlW]^U_]hkFk75lR6S_4WtDGNkDk2]nbt
ÿ\kldShxStÓ^dgk^kItVx_RlWlIJSD_SkWkhtGND]hÂdkIt5htS8Uk
ldDgWemaUtek]Å^tD]m8ÂYÆWht8ÂYkUWkIm]kFRmD]mhxÁ^kItDk_R4goeDSt
S_4ekUtek2]Å^tD2YWmWtKkÖSldøìgkOmlD2]SmD]mD_Á^kd_\_lUakYklhKt
• 5lTªDVx_Rt5lTªDVx_Rk]Å^tD_5Dk_RmItÖS_g_Dk_m[KtNYugkYn_dOk
5lRg_Dk_Wt
ÿeklgSDtatÐ^k5lTªDVx_RkIkÓ^kKU_^k2Ikg]kdtehxSxg_Dk_It5lTªD
Vx_RÓ^dgk^kd_8°kWYå_Rk]D_St>DìDPtÂ^kIkÓ^dgk^kd_Yå_Rk]4WnDoa
4goeDSxUng_mDPtÓ^dgk^kd_Â^kIkldY_mSYå_Rk]hx9eDSx8Ukh_RkTªK_
g_Dk_akFph8īxFk2Itg2_±RD_k^It5htS_]FÂ^kIkYå_Rk]ÿlSÖYVê8īxFk2d_
hxSxUng_mDPtK_5^kSVx_RkIt8Uk_mD_RDtatS_Fph8īxFkgkOm4PIRmlW]kªR
hx9eDSkS
• 5lTªDÓ^dÖTk5lTªDÓ^dÖTkUtekSma]nĉ[kKk_4TªÓ^dÖTk_kKVkWmlD2dk
g]kKdkUm
4TªÓ^dÖTk^kÿDk_kakgolISD_St
• \k2Pdaekhm4TªÓ^dÖTk^kIk4Tª8ÂYkUWD_Á^kItgkVW5lR]ka]°k
Ó^ĉé¸^kEkKFm]kaDìImlD2dkEkKFmD2YWmIm4gRtg_Dk_Im\ol]Dk]^kªlUS
5htg_Dk_Im\ol]Dk]^kªlUS5ht\k2Pdaekhm4TªÓ^dÖTkhm8Uk_]SdkUm
4TªÓ^dÖTk5ht^kIk4TªZĉ]nĉ[kKk_Yn_dOk]kFRm5lR8ÂYkUWk2¸^klD2]Sm
O_dta8Uk^o>g>K]ªWmKYkWDrWPkÆ^oLma2P@Öůtla^k
• g]kKdkUm4TªÓ^dÖTkg]kKdkUm4TªÓ^dÖTklh\k2Pdaekhm4TªÓ^dÖTt¸^k
4FUmldŁĦ5ht^k4TªÓ^dÖTtÿ]kRt8ÂYkUWGNDgdª_kº^]kaDìIt5htSS_gdª
Dk_EkWt^2ýtdWÖYSm\k2Pda6_kº^k¸^klW^2ýRkEkamag]nUk^k¸^k]kaDìIt
4gSkS8Uk³^o[k8°_Dxå_^kmunotes.in

Page 49

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
49• g2l]®4TªÓ^dÖTk8ÂYkUWkImgkVWthmUxÆhmEkKFmD2YÆ^k5lRgkdªKlWDlD2dk
_kº^]kaDìIm4gSkSº^kdtbmÓ^kdgkl^D[kKk_kSmalD2]S]kFRmYn_dOk
6Â^kUmO_dS4gSkSÂ^kdtbmg_Dk_mUtE_tEhm]ĉtUk_m5lR\tU\kd^kWk
ÿlS[2lVSD_St8Uk\k_SYklDÖSkW®ma2DkākLma
• gk]klKDdkSkd_Rg]kKłQmldĵkgaxDk2]Å^t]oÐ^tdp°m5lRSßdtº^k]Å^t
]kRogdkQSKkSxg2ÖDpSmht
g]kKkItÓ^lĉ]Âd
5htº^kS]oÐ^tWpÂ^WkND
g2FmS4ÆWKmdWeuam5lRgRg]kldĶ5htSgtIDakDk^UkWulSDSkłQm
Y_2Y_k5lRgd^m^k2IkUtEmag]kdte5htE_tUm5lRldDÐ^kFtatÐ^kdÖSo5lR
gtdk^kÿUtekImÿIlaSg2ÖDpSmd_4da2[oW4gSkSledk^gk]klKDdkSkd_Rht
axDk2IkDk]kDPt4gatakŀĶmDxWUtEmadRªWD_St
8Ukh_RgRk2]Å^tDYPz^k2gkOm6at³ůvlWDdÖSoZnatZbtl]Ok7dkhWt
6Â^kUégkOmÿI2P]kFRm4gStSgtIldldVg]kK5lRg2ÖDpSmWngk_dÖSo2I2dkY_
KmdWeuam5lRaxDk2¸^kűtlg2Feuam]Å^tZ_D4gSx
• Sk2lýDdkSkd_RSk2lýDdkSkd_RkSdk_2dk_[UahxS4gSkSKtÓ^dgk^k¸^k
Dk]DkKkd_Yå_Rk]D_SkShtSk2lýDdkSkd_RkShxS4gatat[UaÓ^kdgkl^Dk2Wk
]klhS4gRt5dÔ^D5htÓ^dgk^kakÂ^k2¸^k8ÂYkUWkSWdmWS]S2ý²kWkIk
Yå_I^DłWUtRt5lRdkY_D_Rt5dÔ^D5ht5VnlWDS2ý²kWDtdb8ÂYkUWkIm
FnRd°kgnVk_Á^kg]USWkhmD_SS_gklhÂ^kIk4YÓ^^UtEmaD]mD_StSgtI
4lVDÿ]kRkS8ÂYkUWDtatKk9eDSt
• ³dtÖNKaUY^kªd_RÖDrlW2FS2ýht>DY^kªd_RÖDrlW2FS2ý5hthtS2ý
[UaÁ^kgkOm5lRÂ^kItYå_Rk]a±kSOtdoWg2ÖTkÂ]DVx_Rk2Wk]USD_Á^kgkOm
[WdatFtatat5htS
^kS2ýkSgk]ma4gatÐ^kldldVYk^ö^kEkamaÿ]kRt5htS
Y^kªd_RÖDrlW2FImÿlø^kg2ÖTt¸^kDk^ªø]k2ItlW_m±RkWtgnłhxSt
lW_m±RkW2S_Y^kªd_Rm^]oÐ^k2DWkIkdkY_DłWg2ÖTtak]hßdkIt]nĥt]k2PSk^t9
eDSkS
^kg]Ö^k2Ikgk_k2e Â^k2Ikÿ\kd ^k2Ik ldIk_ DłWDłW4hdkaS^k_DtakKkSx
42lS]NÈÈ^kSlW^xKDKtlWRª^GtÁ^kgK[k[Uk_5htS St ÿÖSkldSVx_RkImÓ^dhk^ªSk
4hdkak2ItYnW_kdaxDWD_SkSmunotes.in

Page 50

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
50.’ gk_k2e
Ó^kdgkl^DdkSkd_RkS42SFªS5lR[lhFªSeĉìº^k2IkÓ^dgk^k¸^kDk]DkKkd_Yå_Rk]
hxSxÂ^k2Ikg]kdte5htÓ^dgk^8Yø]k2WkYå_lÖTSmeĉìGNWk5lRÂ^k]Vma
Yå_lÖTSm¸^kg2U\kªSDk^ªD_kdtakFStÓ^dgk^5lRÂ^kItdkSkd_R^k2IkKdbIkg2[2V
4goWÂ^k2Ik>D]tDkd_ÿ\kd4gSx^k2¸^k^kY_ÖY_g2[2Vkd_Ó^dgk^kIt^elD2dk4Y^e
4da2[oW5ht
Ó^dgk^kItdkSkd_R]xOz^kÿ]kRkSUxW\kFk2]Å^tld\kFatKk9eDSt
FN4&42SFªSdkSkd_R[&[kĻdkSkd_R
Y^kªd_RÖDrlW2FÓ^dgk^^nlWNItdkSkd_RÂ^k¸^k4lÖSÂdkIm5lRg]pĦmIme³^Sk
BbEÁ^kgkOm4Ë^kg5lR Y_m±k5ht.
^kIk4Tª[kĻ5lR42SFªSUxÆhmÓ^kdgkl^DdkSkd_RkItlW_m±RD_Rt5lRÓ^dgk^k¸^k
g2VégkOmÂ^kItYå_Rk]g]KoWGtRt^k]Å^tKxEm]5lR4lWlIJSSkSgtIl[LWtg^nlWNak
4gatÐ^kVx³^k2ldf^m5VmIKkRoWGtRtg]kldĶ5ht
“ÖdkÅ^k^
EkamlUatÐ^kY^kª^k2]VoWgdkªS^xµ^8°_lWdPk
Ó^dgk^kItdkSkd_R((((((((((((( 5ht
lÖT_FlSemaD]DndShtgdª
Ó^dgk^kItdkSkd_R((((((((((((((((( ÿ\kldSD_St
Ó^dgk^lWRª^Ó^dgk^dkQÓ^dgk^KxEm]htgdª
‘((((((((((((( hkGND42SFªSÓ^dgk^kY^kªd_R^tSx
]oÐ^ÿRkamYn_dOkUk_Dk^Utem_Y^kªd_RúkhD
’((((((((((((( hkgoà]GND[kĻÓ^dgk^dkSkd_R42SFªS^tSx
l]eW5lR8lĥĶtÖYVªDWuglFªDY^kªd_R\ylSDg2gkVWtÓ^dgk^dkSkd_R
“((((((((((((( hk>D]røxZr³N_[kĻÓ^dgk^dkSkd_R42SFªS^tSx
5lTªDg2gkVWtYn_dOkUk_]Å^ÖTk2ItIrWtaaxDg2´^kekľm^Y^kªd_R
munotes.in

Page 51

प्रकरण २ व्यावस याय्क प्यायावरण
51EkamaldVkWtE_m5htSDìExNmStgk2Fk
º^kGNDk2IkÓ^dgk^Ó^kYatak5htÂ^kakÓ^dgk^Y^kªd_RÌhRSkS
Ó^dgk^kItdkSkd_RÓ^dgk^kYkgoWdtFbtD_Sk^tSWkhm
‘42SFªSY^kªd_Rm^GNDghKg]k^xº^5lRlW^2ýRm^5htS
’úkhDk2¸^k5dPmlWdPmS[UaÓ^dgk^k¸^kdkSkd_Rkd_Yå_Rk]D_SWkhm
“axDg2´^kekľm^dkSkd_RkS5lTªDVx_Rt5lR5lTªDYå_lÖTSmg]kldĶDtam
KkSt
KxPmKnbdk FN
4
FN
[
l]®4TªÓ^dÖTk4ZlWªI_5lRlZ³ÖI_ItIrWta]Å^ÖT[ElWKOtdm‘WuglFªDY^kªd_RDlD_DxbldøtSt’\ylSDg2gkVWtP\k_S“Dk^Utem_Y^kªd_R75lTªDVx_RtZlD]kWdtSW
ٟٟٟٟٟٟmunotes.in

Page 52

GND
‘_RWmSmS^k_D_RtldĴtfR5lRlWdP
ÿD_Rg2_IWk
‘Ž8lĥĶ
‘Yå_I^
‘_RWmSm S^k_ D_Rt
‘‘Vx_RkÂ]DldĴtfR5lRlWdP
‘’DvYō_tNYxNªZxlaBldĴtfR
‘“7NmBYm
‘”Vx_RkÂ]DlWdP
‘•gk_k2e
‘–ÖdkÅ^k^
‘Ž 8lĦĶ
^kGNDkIk4Ë^kgDtÐ^kW2S_ldīkTêg]KÁ^kgg±]hx9eDta
• _RWmSmS^k_D_Á^kItNÈYt 5lR ]hßd
• ldamWmD_R4lVúhRg2^nĉ8ī]ldldVmD_RNWª4_k92PFn2SdRoDD]m D_Rt
5lRYå_g]kYW g2DÐYWkÖYĶD_Á^kgg±]4gta.
• Vx_RkÂ]DldĴtfR5lRlWdPmImg]Ö^k5lRg2_IWk ÖYĶD_Á^kgg±]4gta.
• >gPÊÐ^oBNmldĴtfR[mgmKm]rlů³gKm7Wk6Wgta]rlů³ghxZ_It]rlů³g
• 7NmBYmImg2DÐYWkY^kªd_Rm^VxDt 5lRg2VmłY_tfk.
• GND5lR]hßdVx_RkÂ]DlWdP

52munotes.in

Page 53

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
53‘Yå_I^
_RWmSm S^k_ D_Rt hm>Dÿlø^k5htº^kĬk_t>EkUmg2ÖTklWVkªå_SDtatam8lĥĶtgkÅ^
D_Á^kgkOmDpSmIkgdkªS^xµ^]kFª lWdPStVx_RkÂ]DÓ^dÖTkYWkIm hm>DYk^_m5hthm
ÿlø^k>Ekīkg2ÖTt¸^k^ekgkOm5dÔ^D5htDk_RSmlø^k2Im>DIyDN8YaÊVDŁW
UtStº^k]nbt4Ytl±SlWDkal]bSx
Vx_RkÂ]DldĴtfR5lRlWdPhm4emÿlø^k5htº^k]Å^tg2ÖTt¸^kÓ^dgk^dkSkd_Rk
ldf^mg2exVW5lRÂ^k]Å^tl\ÆWduDlÐYD_RWmSmg]kldĶ4gStÂ^kW2S_gdō°]
_RWmSmlWdPRtKm>Ekīkg2ÖTtgkOmKkÖSmSKkÖSg]pĦmg 8Y^nĉ O_ta
^kÿD_Rk]Å^t_RWmSmS^k_D_RtVx_RldĴtfR5lRlWdP[ĥagldÖS_IIkªDtam
5ht
‘_RWmSm S^k_ D_Rt
‘.. 4Tª
WmSmS^k_D_Rthmg2ÖTtIm8ĥmĶtFkOÁ^kgkOm5lRÂ^kĬk_tg2ÖTtItÅ^t^gkÅ^D_Á^kgkOm
^xµ^lø^k2It4Ë^kgø]lWlIJSD_Á^kImÿlø^k5htÓ^dgk^k¸^kg2U\kªS_RWmSmS^k_
D_RtÌhRKtúkhDk2WkldSå_SDtÐ^kKkRkö^k8ÂYkUWk2ItÿDk_Stº^k[kKk_YtOtSÿdte
D_SmaÂ^kItÿDk_]kWdmg2gkVWk2Im5dÔ^DSkg2gkVWk2ItdkNY5lRD2YWmDPoW
4Ytl±SY_SkdkVx_RkÂ]DÓ^dÖTk YWkIk]hßdYoRª \kF 4gÐ^kWt _RWmSm S^k_ D_Rt Zk_
]hÂdkIt 5htgxÈ^k eÊUk2S_RWmSm S^k_ D_Rt hm _RWmSm ldDlgS D_Á^kIm ÿlø^k 5ht
‘.. _RWmSmS^k_D_Á^k]Å^tEkamaNÈYtg]kldĶ5htS
 l]eWldVkWS^k_D_Rtl]eWZ]ªIkÓ^dgk^Â^kIm8ĥmĶt5lR8ĥmĶz^kY^«S
YxhxIÁ^kIt]kFªdRªWD_SthtÓ^dgk^k¸^k4lÖSÂdkItDk_RÖYĶD_St5lR[hòStD
gdªÓ^dgk^Â^k¸^klø^kDakYk2Wk^xµ^lUetWtOtdÁ^kgkOml]eWldVkWS^k_D_SkS
 42SFªS5lR[kĻdkSkd_RkItldĴtfR3Ó^dÖTkYWkWt42SFªS5lR[kĻdkSkd_RkIt
ldĴtfRDtatYklhKtmunotes.in

Page 54

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
54‘ 42SFªSdkSkd_Rk]Å^tZ]ªIt8ĥmĶ4gSkSZ]ªIm8ĥmĶt]WnÕ^[b]emÆg\k2Pda
6Ktg2GNWtS_khSkS5lRghK[UaSk^tÁ^kKxµ^k5lRlW^2ýRm^4gSkSÂ^kIt
ldĴtfRg2ÖTtImeĉì5lRD]DndSYRkBbEÁ^kg]USD_St
[kĻY^kªd_Rm^GNDkSg_Dk_ÖYVkªúkhD5lRSk2lýDldDkgg]kldĶ5htSKt
g2ÖTt¸^k[kht__khSkSht[UaÁ^k^xµ^5lRlW^2ýRm^WkhmSÂ^kItldĴtfRg2ÖTk2Wk
g2Vm5lRVxDt BbEÁ^kg]USD_St
’8lĥĶk2ImlWl]ªSm: >gPÊÐ^oBNmldĴtfRkW2S_Ó^dÖTkYWldYRWld°8ÂYkUW
5lR]kWdg2gkVW6Â^kUm]n´^[k[é¸^k±týkS8ĥmĶtOtdÁ^kgg±]5ht^k±týkS
8ĥmĶtO_ldÁ^k]kFma 8lĥĶtÖ]kNªÌhRKtldleĶ]xK]kYÿkÈ^dkÖSddkUm5lR
dtbtIm]^kªUk^k2Ik g]kdte hxSx
“42S_exVÁ^kg42S_exVÁ^kgÓ^dÖTkYWkWt hkSmGtSÐ^kgÂ^k¸^kgÅ^k¸^k
Dk]lF_m¸^kYkSbmIm6l¸JS\kdmDk]lF_mImSnaWk5lRldĴtfRDtatKkStht
g2ÖTt¸^kdSª]kW5lR\ldÕ^kSmaDk]lF_m]Vma Wt]Dt42S_exVÁ^kgÓ^dÖTkYWkg
g±]D_StK_StTtYn_tem42S_4gtaS_Ó^dÖTkYWkWt42S_D]mD_Á^kgkOm
Vx_RkÂ]D8Yk^k2IkldIk_DtakYklhKt
”duDlÐYD_RWmSm>gPÊÐ^oBNmldĴtfR5lR42S_kbldĴtfRkW2S_g2GNWkÂ]D
8lĥĶtgkÅ^D_Á^kgkOmY^kª^m_RWmSmĀt]S^k_D_Rt5dÔ^D5htduDlÐYD
_RWmSm4gRt5dÔ^D5htKgtDì>EkUm_RWmSmDk^ªD_SWkhmS_Ung_m_RWmSm
akFoDtamKk9eDSt
”_RWmSéIt]oÐ^k2DWÓ^dÖTkYWkWtlD2]Sm5lRak\ldĴtfRk¸^kgm[m>5Vk_kd_
ÿÂ^tDY^kª^m_RWmSmIt]oÐ^k2DWDtatYklhKtldøì]kD¥Net4_WZk´^kSm]nÐ^
5lR8ÂYkUWÿekgW5lRldS_REIkª¸^kŀĶmWtVx_RkSma\kFÌhRoWGtSatÐ^k
ÿÂ^tDY^kª^m_RWmSmItZk^Ut5lREIª^k2Ik g]kdte hxSx
•_RWmSmImlWdP3gdª^xKWk_k[ldRtDxRÂ^khmg2ÖTtake³^WkhmÌhRoWÓ^dÖTkYW
lWdPD4gatYklhKtÂ^kgkOmgdō°]_RWmSmlWdPkdmakFtaº^k]Å^tD]mEIª
5lR4lVDZk^Utl]bSma
‘‘_RWmSmS^k_D_Á^kIt]hßd
 ÿ\kdmg2ÿtfR_RWmSmS^k_D_Rt>Ekīkg2ÖTt¸^kgdªgUÖ^k2Y^«S_RWmlSD^xKWk
g2dklUSD_Á^kgg±]D_SthtZ]ª¸^k8ĥmĶk2[ĥaD]ªIkö^k2WkÖYĶŀĶmÿUkWD_Stmunotes.in

Page 55

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
55 \ldÕ^kSma[Uak2Ik42UkKakdÁ^kg]US_RWmSmS^k_DtÐ^k]nbt>Ekīkg2ÖTtak
WKmD¸^k\ldÕ^kShxRkö^k[UakIme³^SkSYkgSk^tStÂ^kWngk_[kKk_k¸^k
Dk_\k_kd_Ó^dgk^kd_ldY_mSYå_Rk]hx7Y^«SlWÕøì^StWtdkNYkhÁ^k?dKm>EkUm
g2ÖTk4ekÿDk_¸^k[Uak2gkOmÖdS3akS^k_DłeDSt
‘ \k2Pdam4Tªg2DÐYkS]USD_StÓ^oh_IWkS^k_D_Rt\k2Pdak¸^k4Tªg2DÐYkS
NÈÈ^kgY_dkWFmUtStD2YÆ^k2Wm5YaklWVm^xµ^ľxSk2]VoWdkQdkdk5lRÂ^k]Å^t
hòek_mWtFn2SdRoDD_kdmD2YWmWt5YÐ^k\k2Pdak¸^kZ2PkSFn2SdRoDDtamYklhKtKtTt
StgdkªSÿ\kdm4gSma5lRÂ^k2¸^kFn2SdRoDìd_gdkªlVD8ÂYÆWl]bta
’ lUekÿUkWD_St>D_RWmSmS^k_D_Rt>DÖYĶ_RWmlSD^xKWkÿUkWD_StKt
^k]VoWlWRª^GtRkö^k2Wk8lISlUekUtSt4Â^2SÖYVkªÂ]D[kKk_YtOtSÖYĶ_RWmSm
Wgatam>EkUmg2ÖTkÂ^k¸^kÿlSÖYÅ^k«Ĭk_tY_k\oShxÁ^kIme³^Sk4gSt5lR
Yå_Rk]mÂ^kD2YWmak[kKk_kSmaGNSmGg_RlD2dkldøìGg_Á^kakgk]x_tKkdtakFo
eDSt
“ WZkdkQdk]K[oSVx_RS^k_D_Rk_m5lR^xKWkWgatÐ^kD2YÆ^k2Yt±kÅdWm
WmSmIm_IWkS^k_D_Rkö^kg2ÖTk4lVDZk^Utem_OłeDSkS_RWmSmS^k_
DtÐ^k]nbtg2ÖTtak4FxU_¸^k^xKWk2]Å^tÓ^ÖSOtdSk^tSt5lRg2ÖTtakÂ^k¸^k
ÿkVkÆ^ø]k2ItDkbKmYodªD]oÐ^k2DWD_Á^kImY_dkWFml]bSt^kIkYå_Rk]>Ekīk
g2ÖTt¸^kWÉ^kSdkQhxSx
” g2GNWkÂ]D8ĥmĶtgkÅ^D_Á^kS]USD_St_RWmSmS^k_D_Rthmg2ÖTt¸^k
42SFªS>DleÖSÿUkWD_St\ldÕ^kSma8ĥmĶk2¸^kg2U\kªS8¸IÓ^dÖTkYWgSS
Â^k¸^kDk]lF_mIt]oÐ^k2DWD_Sthtg2ÖTtak8ĥmĶtgkÅ^D_Á^kgkOmDk^DtatYklhKt
^kIm>DIk2Famg]KUtSt
• lWRª^GtÁ^kg]USD_St>D_RWmSmS^k_D_Rk_m>D_IWklUamKkStº^k]Å^t
g2ÖTtItgdªD]ªIk_mU__xKlWRª^Gt9eDSkS5lRhtgnlWlIJSD_SkSDìStlWRª^
gdªg2GNWtak4E2PlUetWt]kFk«ldS5htS
– ÿFSmIt]kYWg±]D_StVx_RkÂ]D_IWkÿlø^k>Ekīkg2ÖTtg8ĥmĶtÖTklYS
D_Á^kg5lRSm8ĥmĶtgkÅ^D_Á^k¸^kÿFSmIm]xK]kYD_Á^kgg±]D_St
ZvÌ^nªateWÿlø^kg2ÖTt¸^kÿFSmgkOmDk^]hßdkIt5lRF2\m_5hthtO_ldÁ^kg
g2ÖTtgg±]D_Stmunotes.in

Page 56

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
56‘..’ duDlÐYD_RWmSmS^k_D_Rt
ldamWmD_R
ldamWmD_RžhkeÊUg2YoRªYRtWdmW4lÖSÂdS^k_D_Á^kgkOmUxWlD2dk4lVDÓ^kdgkl^D
g2ÖTk2It >DlýD_RD_Á^kgkOmdkY_akKkSx
D2YWmIt8ÂYkUW5lRldYRWDk^kªIkldÖSk_DłWD2YWmImdkQKkÖSmSKkÖSD_Á^kgkOm
D2YWmWtÖdmDk_atam>D_RWmSm5htº^k^xFtg]Æd^úkhDk2Img2´^kdkQRtÖYVkªD]m
hxRtWdmW[kKk_8ÂYkUWld\kFkImBbE6
‘..“ ldamWmD_RkItÿDk_
• exfRkĬk_tldamWmD_RKtÓhkUxWlD2dk4lVDD2YÆ^k>DýDtÐ^kKkSkS5lR
ldamWmD_RkW2S_Zĉ>DD2YWmlNDoW_khStS_8dªå_Sgdª4lÖSßdkSWgSkSDk_R
Â^k2ImBbEF]kdÐ^kg4lVúhRkSoWldamWmD_RÌhRSkS8UkNkNkDtl]DÐg
lal]NtPWtNmgm>aNkNkZlNªak^Lgªlal]NtPNm>Z>a4lVúhRÌhRSkS 
• >DýmD_RkĬk_tldamWmD_RKtÓhkUxWlD2dk4lVDD2YÆ^k>DlýShxSkS5lR
WdmWD2YWmakKÆ]UtSkSStÓhkSm>DlýD_RkĬk_tldamWmD_RÌhRoWBbEamKkSt
ht4gtgolISD_StDìldamWmD_RkSma gdªD2YÆ^kldamWLkÐ^k5htSÌhRKtÂ^k2Im
BbEF]kdam5lR>DWdmWD2YWmS^k_Dtam8Uklh2UnÖSkWDvÌÈ^oNgªlal]NtP
62lP^Wå_ÿxúklZ³glal]NtP62lP^WgvÉNdt^_D2YWmlal]NtPlh2UnÖSkW62Öůñ]¤Nzg
lal]NtP>Igm>alal]NtP^kWÓ^kD2YWmImÖTkYWkD_Á^kgkOm>DýmSLkÐ^k
5htS
‘..” ldamWmD_RkItZk^Ut
• ldamWmD_Rk]nbtg2gkVWk2ItgkOk S^k_D_Rt5lR@Y_teÆggnÓ^dlÖTSD_Rt
Â^kĬk_tYå_IkaWDk^ª±]StSgnVkå_SYå_Rk]hxSx
• ldamWmDpSD2YÆ^k]xOz^kÿ]kRkS4TªÓ^dÖTtIkak\GtSkSldamWmD_Rk]nbt]kFRm
dkQoeDSt^kIkYå_Rk]ÌhRoWZ]ªIm8ÂYkUW5lRldS_R±]SkdkQStKtÓhk
8ÂYkUWdkQStStÓhkg2ÖTk]xOz^kÿ]kRkSD¸Ik]kaE_tUmD_Sx5lRÂ^k2WkgoN
l]bStS_g2ÖTkD¸¸^k]kakd_[ISD_Stg2ÖTkdkhSnDì¸^klD2]Smd_[ISD_St
Dk_R[hòStDdkhSnDìIkEIªlWlIJSDtakKkSxmunotes.in

Page 57

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
57• ldamWmD_RÓ^dgk^kakdtFdkWldDkgUtStDk_RldYRW8ÂYkUWld°g2exVW
5lRldDkg^kgk_´^k4WtD±týkSÂ^kItZk^Ut8YaÊV5htS
• KtÓhk>EkīkD2YWmItWnDgkWhxSt5lRSmUngö^kD2YWm]Å^tldamWDtamKkStWÓ^kWt
ÖTkYWLkatÐ^kD2YWmakD_5Dk_RmSZk^UkhxSx
• ldamWmD_Rk]nbtD2YÆ^k2WkS2ý²kW5lR6S_gnldVkKgtÓ^dgk^>DD [kKk_]kWd
g2gkVW6gk]kl^DD_Á^kg4Wn]Sml]bSt
• ]xOz^kÿ]kRkS4TªÓ^dÖTk2IkZk^UkúkhDk2WkD]mlD2]Sm¸^kÖdłYkSgk]kl^D
DtakKkSxSgtIg2exVW5lRldDkglø^kDakYk2]nbtúkhDk2Wk4lVDUK¥Uk_5lR
WkldÆ^YoRª8ÂYkUWl]bStÌhRoWKtÓhkD]mlD2]SmSúkhDk2WkIk2FÐ^kÿSmIm8ÂYkUWt
l]bSkSStÓhkÂ^kIkYå_Rk]úkhDk2¸^kg]kVkWkghxSx
‘..• g2YkUW
KtÓhk>EkUmD2YWm[hòStDgdªD2YÆ^k2Itgdªet4gª6S_D2YÆ^k2ItlW^2ýRl]bdÁ^kgkOm E_tUm
D_StStÓhk4lVúhRhxStalà^SD2YWmItet4gª5lR6S_]ka]°k“ŽYt±kKkÖSE_tUm
DtÐ^k]nbt4lVúhRDÂ^kªgD2YWm¸^k\kFVk_Dk2¸^kY_dkWFmledk^ 4lVúlhSD2YWmItlWRª^
GtÁ^kImY_dkWFml]bStg2YkUWhk>D]hßdYoRªGND5lRÓ^dgk^k¸^kDxRÂ^khm
Vx_RkIk]hßdYoRª[UakIkÿDk_ ]kWakKkSx
g2YkUWVx_RkItZk^Ut3
ŸldamWmD_RkItZk^Ut ÿ]kRtI5ht
‘..– 4lVúhR
4lVúhRhk>DldetfÿDk_Ik4lVúhR4gSxKxKtÓhk>EkUmD2YWm4lVúlhSZ]ª¸^k
D_k_kledk^Ungö^kD2YWmIkSk[kGtStStÓhk^tStUngö^keÊUk2Sgk2Fk^ItS_KtÓhk>EkUm
D2YWmD2YWmSkÊ^kSGtSt5lRD2YWmlD2dkÂ^kItg2IkaD]2Pbk¸^kY_dkWFmledk^ D2YWm
E_tUmD_StStÓhk4lVúhRhxSt
4ekUxWYĦSm5htSº^kĬk_tD2YÆ^kSkÊ^kSGt9eDSkSKtEkamaÿ]kRt5htS3
• ÿÖSkldSÿk_2l\D@Z_gkOmaà^D2YWm¸^kÓ^dÖTkYWkDPoWWDk_lUÐ^kW2S_
lWldUk@Z_Ikg]kdte4gSx4lVúhRD_Rk_mD2YWmaà^Vk_DD2YWmItet4gª
TtN\kFVk_Dk2DPoWlD2dkUnÍ^][kKk_kSE_tUmD_StÌhRoWID2YWmItgdªlD2dk
[hòStDg]\kFE_tUmDtÐ^kWt4lVúlhSD2YWmakaà^D2YWmIm]kaDìl]boeDStmunotes.in

Page 58

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
58g]\kFk2ImE_tUmD_Á^kgkOm4lVúhRD_Rkö^kDvYō_teWÖNvD¸^k[kKk_\kdkYt±k
et4_Vk_Dk2WkKkÖSlD2]SUtSt
• aà^D2YWm¸^k4lVúhRkgkOm Â^k2¸^kÿk_2l\D@Z_akWDk_lUÐ^kW2S_ÿv³gm
Zk6N]Å^t4lVúhRD_Rkö^kD2YWmIkg]kdte4gSx4lVúhRlWRª^kgkOm
Ó^dÖTkYWk¸^k gUÖ^k2Wk[UaÁ^kIkÿ^ÂWD_Sx4gthxÁ^kgkOm4lVúhRD_Rk_m
D2YWm\kFVk_Dk2WkÂ^k2Itÿv³gm]SdkY_Á^kgÿdp°D_ta5lR4lVúhRkgld_xV
D_Rkö^kÓ^dÖTkYWkSma gUÖ^k2Wk[UaÁ^kIkÿ^ÂWD_ta5lR4lVúhRlWRª^k¸^k
lWRª^kak4lVDldĵkgkhª5lRúhRD_Rk_tWdmWgUÖ^k2ImKkFkGt7a5lR
Ó^dgk^k¸^k]kaDì¸^k[UakgkOmÂ^k2IklWRª^Ut7a
4lVúhRD_Á^kItZk^UtŸldamWmD_RkItZk^Ut ÿ]kRtI5ht
‘..— g2^nĉ8ī]
g2^nĉ8ī]kakÓ^dgk^kImÓ^dÖTkÌhRoWdRªWDtatKk9eDStº^kSDk^ªlø^kDakY
lD2dkÿDÐYYoRªD_Rt^kgk_´^kldleĶhtSoImYoSªSkD_Á^kgkOmUxWlD2dk4lVDÖdS2ý
D2YÆ^kDk^Utem_å_Â^kÖdS2ý8Yø]S^k_D_Á^kgkOm>Dý^tSkSUngö^k eÊUk2Shm>D
SkÂYn_Sm\kFmUk_m5htKm>DklWlIJShtSogkOmÖTklYSDtamKkStKmldleĶg2ÖTkÂ]D Wkd
dkYłeDStlD2dkdkYłeDSWkhm
8Ukh_RkTª]kŁSmlal]NtP@Z62lP^k5lRKYkWImgnLnDìlal]NtP>Dý^t9W]kŁSm
gnLnDì62lP^kla
g2^nĉ8ī]kShkSl]bdRkö^kD2YÆ^k2Wkgh8īxKDÌhRSkSKt>DEkgFmD2YWmg_Dk_m
D2YWmlD2dkY_UtemD2YWm4goeDStghDk_m8īxKD5lTªDlø^kDakYD_Á^kgkOmD_k_
D_SkSº^kS]kaDì5lRlW^2ýRgk]kl^D5ht
St\k2PdakS^xFUkWUtSkS5lTªDek_må_D[ylĦD5lRÓ^dÖTkYDì^ g2gkVWk2It
g2IkaWD_SkS@Y_teÆg]Å^t\kFGtSkS5lRKxEm]5lRY_SkdkYodªlWlIJSÿ]kRkS
gk]kl^DD_SkS
g2^nĉ8ī]kItZk^UtŸldamWmD_RkItZk^Ut ÿ]kRtI5ht
‘..Ž ldldVmD_R
ldldVSkdkQm¸^kVx_RkIk>DÿDk_5ht^kVx_RkSD2YWmWdmW[kKk_kSWdmW8ÂYkUWt
ldDlgSD_St^kVx_RkIk8ĥteKxEm]gk]kl^DD_Rt5htK_>Ekīk8īxFkWt[kKk_kakmunotes.in

Page 59

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
59^el]bdatS_5Yak>EkUk4Æ^Ó^dgkl^DSxNk\łWDkQÁ^kg5lRD2YWmakÓ^dhk^ª
OtdÁ^kg]USD_ta8Ukh_RkTª>EkUm@NxD2YWmKxPoWldldVSk5RoeDStWdmWDk_It
]vPtalD2dkůDgk_´^kg2[2lVS[kKk_kSldÖSkłW
‘.. ldldVmD_RkItÿDk_3
74Wna2[ldldVmD_RKtÓhk>EkUmD2YWmWÓ^kÓ^dgk^kSÿdteD_StKmldī]kW
Ó^dgk^k¸^kg]kWDk^ªÿRkam]Å^t4gStÂ^kak4Wna2[ldldVSkÌhRSkS4gkldÖSk_UxW
ÿDk_k2Ik5ht3
• ]kFma[kKoldldVmD_Rht>DldldVmD_R5htKtTtD2YWmgÅ^k¸^kÓ^dgk^k¸^k
BbmYkgoW>DYk9a]kFtg_DdSt8Ukh_RkTªDk_]rÆ^nZr³Iå_2F^nlWNgmNNk^_
µakg6Â^kUm]rÆ^nZr³Iå_2F^nlWNgk_´^kGNDk2]Å^tÿdteD_St
• 4útlfSldldVmD_R^kÿD_RkSD2YWmÂ^k¸^kgÅ^k¸^kÓ^dgk^kIkldÖSk_
4gatÐ^kDk^kª]Å^tÿdteD_St8Ukh_RkTªDkYP8ÂYkUDS^k_dľ8ÂYkUWkSÿdte
D_SkS
Z±ulSKldldVmD_R^kÿD_RkSD2YWm>DkWdmWÓ^dgk^kSÿdteD_StKmldī]kW
Ó^dgk^k¸^kBbEmemg2[2lVS5ht5lRSmÂ^kIS2ý²kWkIm5lR[kKk_k¸^k]USmWt5ht
8Ukh_RkTªgyÌ^dľk2It8ÂYkUWlľ^kdľlWl]ªSm]Å^tÿdteD_St
F>DkúldldVmD_RKtÓhk>EkUmD2YWm4lÖSÂdkS4gatÐ^kÓ^dgk^kem4ÿÂ^±å_Â^k
g2[2lVS4gatÐ^kÓ^dgk^k¸^kWdmWBbmSÿdteD_StStÓhkÂ^kakDvÆgtlÆůD
Pk^ÓhlgªlZDteW4gtÌhRSkS8Ukh_RkTªDk_ldøtSkld°D2YWmgnłDłeDStKtRtDłW
Dk_E_tUmD_Á^kg6¸JnD4gatÐ^kúkhDk2Wkhmg2ÖTkld°Yn_dOkDłeDta
h>DlýSldldVmD_RKtÓhk>EkUmD2YWm4lÖSÂdkSmaÓ^dgk^kemg2[2lVSWgatam
Ó^dgk^k¸^kWdmWBbmSÿdteD_StStÓhkÂ^kak>DlýSldldVmD_RÌhRSkSKnÆ^k5lR
WdmWÓ^dgk^kIkg2[2VWkhm8Ukh_RkTªůkÆgYxNª@Y_tN_ZlWªI_]rÆ^nZr³Iå_2F]Å^tÿdte
D_Rt
D2YWm ldldVmD_RkDPt KkÁ^kgkOm Dkhm Dk_Rt 5htS. Ekamaÿ]kRt Dk_Rt 5htS
 KxE]mIkÿgk_ - ldldVSk KxEm] Yg_ldÁ^kg g±] D_St Ó^dgk^ l\ÆW [kKk_kS
Dk^ª_S 4gÐ^kWtK_ >Ekīk [kKk_YtOS Ó^dgk^kIt WnDgkW hxS 4gta S_ Â^kIm
\_Yk7 Ungö ^k [kKk_kS Dtam Kk9 eDSt 5lR WÉ^kIm YkSbm _kEamKk7amunotes.in

Page 60

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
60 DvYō_tN ÿlS]k gnVk_St: - DvYō_tN ÿlS]k \kFVk_Dk¸^k ]WkS g2ÖTtIm ÿlS]k S^k_
D_mS 5ht. \kFVk_Dk2DPoW YklO2[k l]bldÁ^kg ht g±] D_St. ldldVmD_R D2YWmĬk_t
UK¥Uk_ 8ÂYkUWk2Im / Ik2FÐ^k UKkªIm gtdk gkU_ Dtam KkSt Kt \kFVk_Dk2]Vma g2ÖTtIm
gDk_kÂ]D ÿlS]k S^k_ D_Á^kg ]US D_St.
‘ ÿlSÖYVê ÿ\kdmYRt gk]x_t KkSt: - ldldVSk D2YWm ldldV 8ÂYkUWt 5lR gtdk2Ik
Yå_I^ UtSt. ht D2YWmak [kKk_kS ldøìIm YkSbm Dk^] _kEÁ^kg g±] D_St 5lR
ÖYV¥g ÿ\kdmYRt gk]x_t KkSt.
’ úkhDk2It g]kVkW: - KtÓhk g2ÖTk WdmW 8ÂYkUWkgh WdmW Ó^dgk^kS ÿdte D_St StÓhk
St 4lVD Ik2Fat FnRkÂ]D 8ÂYkUW 5lR gtdk UtÁ^kIt 5ĵkgW UtSt. ^k]nbt úkhDk2It
g]kVkW hxSt.
“ g2gkVWk2Ik 6ĶS] 8Y^xF: - ldldVSk D2YWmak \ylSD5lTªD 5lR ]kWdm
g2gkVWk2Ik 6ĶS] (KkÖSmS KkÖS dkY_ D_Á^kg g±] D_St. Z]ªIm ]kFRm 5lR
8ÂYkUW ±]Sk dkQÐ^k]nbt ht e³^ 5ht.
” 4TªÓ^dÖTk: - ldldVmD_R Vx_Rk]nbt 4ek 8ÂYkUWk2Wk ]kFRm dkQSt º^kIk Yå_Rk]
]xOz^k ÿ]kRkS 8ÂYkUW 5lR ldS_R hxSx. g2ÖTk D¸Ik ]ka ]xOz^k ÿ]kRkS E_tUm
D_St 5lR goNl]bSt. S_ g2ÖTk D¸¸^k ]kakd_ [IS D_St. g2ÖTk dkhSoD EIª
dkIldÁ^kghm g±] 5ht
‘.. NWª_vÆP
NWª4_k92P ÖůrNtKm >D _mů¤I]¤N ÖůrNtKm 5ht º^kS SxNk D_Rkö ^k ^nlWNak Zk^īk]Å^t
ŁYk2Så_S D_Rt g]kldĶ 5ht. KtÓhk D2YWm 5YÐ^k Ó^dgk^kIt YnWFªOW D_St StÓhk ht e³^
hxSt. ]Ntå_^aIm KkÖS lD2]S 4gÐ^kWt GNSm ldøì[kKk_kSma dkNk 5lR WZk gnVk_Rt
lD2dk ÖYVkª dkQldRt]2UmÓ^dÖTkYDì^ 4Dk^ª±]StIt 8ĥmĶ ht 5ht.
8Ukh_R3 Pta ht NWª4_k92P _RWmSmIt gdōÂDpĶ 8Ukh_R 5ht. ŽŽ” ]Å^t. PtaWt lD2]S D]m
D_Á^k¸^k 8Yk^^xKWk2Im GxfRk Dtam 5lR Sgt DtatÂ^kWt 5Yam 8ÂYkUWt TtN ldøìg
gnŁdkS DtamY_2Sn UnU¨dkWt Â^kIt ]xOt WnDgkW Lkat. Â^kW2S_ ŽŽ• ]Å^tPtaWt 5Yam TtN
ldøìIm _RWmSm ]kFt GtSam 5lR lD_Dxb UnDkWkSoW g2FRDkIm ldøì gnł Dtam5lR5K
Sm KFkSma gdkªS ]xOm g2FRD lD_Dxb ldøtSk 5ht.
munotes.in

Page 61

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
61‘..‘ NWª4_k92P _RWmSm¸^k lW^xKW Yk^ö^k
 _xEm¸^k ÿdkhkd_ lW^2ýR Otdk: K_ Ó^dgk^ 4WnÂYkUD htSogkOm _xE EIª D_mS
4gta S_ Sx e³^ lSS³^k adD_ _xEÁ^kgkOm Dk_dk7 D_k. Dtdb 8ÂYkUD htSo lD2dk
5dÔ^D StTt _xE EIª D_Rt Ó^dgk^kIm 8akQka ^xµ^ 5ht.
 NWª4_k92P Nm]3 ^xµ^ g2G 4gÁ^kIm KkFk [UaRt 5dÔ^D 5ht. Â^k2¸^k ÖdS: ¸^k
Ó^dgk^ 5lR ghkÍ^D D]ªIkö ^k2DPt dbÁ^kIk 4Wn\d 4gRkö ^k Dk^ªg2GkDPt
4Wn\dm S² 4gkdtS.
‘ Ó^dgk^ ^xKWk S^k _ D_k gÅ^k¸^k [kKk_k¸^k F_KtgkOm ^xµ^ 8ÂYkUW UtRt
5dÔ^D 5ht. ]rWtK_Wt úkhDk2Wk hdt St īkdt 5lR Â^kWngk_ [kKk_YtOtIm gtdk
D_Á^kgkOmÓ^dgk^kIm5ERmD_kdm 
’ lD2]Smd_ma lW^2ýR: BÓh_htP 5lR DI_k D]m D_Rt 5dÔ^D 5ht. D¸It ]ka
ÿIk_kÂ]Dlø^k 5lR6S_ FxĶéd_ EIª lW^2ýR Dtat Kk9 eDSt.
“ NWª4_k92P Zk^WkÆg dkQdRt: Ó^dgk^kg ld° \kFmUk_ exVo eDSx Kx NWª4_k92P
ÖůrNtKmĬk_t 5Yak Ó^dgk^ YnWg«Il^S D_Á^kgkOm ld°Yn_dOk Dł eDSx. [kKk_YtOtS
^k gdª ÿDk_¸^k ld° Yn_dOk D_Rk_t S² ÿUkSk8YaÊV 5htS.
” NWª4_k92P ÈarW g2ÿtlfS D_k: D]ªIk_mYn_dOk D_Rk_túkhDFn2SdRoDUk_
\kFVk_D 6Â^kUm ÿ]nE \kFVk_Dk2Wk NWª4_k92P ÈarW gk2FRt 5dÔ^D 5ht. ^k]nbt
Ó^dgk^kak Â^k2Ik 5Vk_ l]bÁ^kg ]US hx7a.
‘..’ lWFn«SdRnD
lWFn«SdRnD _RWmSm >D_mů¤I]¤N _RWmSm 5ht º^kS Ó^dgk^k¸^k Ó^kĮmIt 5Dk_]kW D]m
D_Rt g]kldĶ 5ht. 4gt ÌhNat KkSt Dì D2YWmWt 5Yam 5lTªD lÖTSm YnWŁºKmldS
D_Á^k¸^k 8ĥtekWt Ó^dgk^kIk \kF lD2dk Â^kSma >D lD2dk 4lVD ÖůrNtlKD l[lLWtg ^nlWNzg
(>g[m^o) lD2dk ]xOz^k \kFkIk >EkUk \kF ldDak lD2dk Â^kg WDk_ lUak4gt ÌhRSkS.
dbR Fn2SdRoDì¸^k ldłĦ 5htº^k]Å^t g2ÖTk Ó^dgk^kIk Dkhm \kF _xE _D]tIm d DKkªIm
\_Yk7 D_Á^kgkOm ldDSt. SgtID2YÆ^k 5Yak D]m Zk^Utem_ ld\kF [2U D_Á^kgkOm 5lR
Â^kSma g2gkVWt 4lVD Zk^īkgkOm dkNY D_Á^kgkOm dbR Vx_R 4da2[SkS.
NWª4_k92P Vx_R 4g]kVkWDk_D O_at lD2dk g2ÖTkDPoW Unaª± Dtat Ftat StÓhkI >EkUm g2ÖTk
dbR Vx_R ÖdmDk_St.munotes.in

Page 62

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
628Ukh_R3 NkNk DÌ^nlWDteÆg lWFn«SdRnD WmSmIt 8ÂDpĶ 8Ukh_R 5ht. DKkªIk [xKk D]m
D_Á^kgkOmÂ^k Wt 5Yak PtNk g¤N_ Ó^dgk^ ldøìIm ÿlø^k gnł Dtam 5ht.
lWFn«SdRnDIt Dkhm ldleĶ Dk_R 5ht
 4ÿIlaS 8ÂYkUWk2Im Yugt DkQRt: - Kt 8ÂYkUWt g2ÖTtg Yn_tgt Y_Skdk UtS WkhmS St
DkQat KkSma 5lR º^k 8ÂYkUWk2Ik [kKk_kS Ik2Fak dkNk 5ht 5lR Zk^Utem_ 5ht St
gnł Otdat KkSma.
 l]g]rIIm g]Ö^k: - Kx Ó^dgk^ D2YWmWt hkSm GtSak 5ht Sx ldī]kW Ó^dgk^
ak6Wem KnbS Wkhm. ÌhRoWI D2YWm WÓ^kWt l]bdatÐ^k Ó^dgk^k¸^k
42]a[KkdRmgkOm YnQkDk_ Gt9 eDSt
‘ ÖYV¥Im g]Ö^k: - DVmDVm DOmR ÖYV¥]nbt D2YWm [kKk_kSoW Dkhm 8ÂYkUWt ]kFt Gt9
eDSt lD2dk 4em 8ÂYkUWt8ÂYklUS ^nlWN ldDo eDSt.
’ WDk_kÂ]D_xEÿdkh - KtÓhk Ó^dgk^kd_ ldleĶ Ó^dgk^kDPoW WDk_kÂ]D _xE
ÿdkh hxSx. 4ek Ó^dgk^k]VoW dgoa Dtatak ]hgoa D]m 4gSx Dk_R Â^kd_ma EIª
D]m Dtak KkSx.
“ S2ý²kW 8ÆW^W: - Ó^dgk^ lNDdÁ^kgkOm S2ý²kW 8ÆW^W ]hÂdkIt 5ht. Y_2Sn
8ÆW^WIm lD2]S 6SDì KkÖS 5ht Km Ó^dgk^kgkOm Y_dPRk_m Wkhm ÌhRoW Ó^dgk^
lø^kDakY ]kFª[Ua D_Rt 5dÔ^D 5ht.
” Dx_Ó^dgk^kd_>DkúSk - KtÓhk Ó^dgk^kWt >Dkdtbm 4WtD lø^kDakY DtatS_Â^k
Ó^dgk^kg g]kVkWDk_DYRt gdª lø^kDakY Ó^dÖTklYS D_Rt DOmR hx7a.4Ô^k
Ó^dgk^kDPt Unaª± DtÐ^k]nbt Â^k¸^k Ó^dgk^kIt WnDgkW hx9 eDSt ÌhRoW ]n´^
Ó^dgk^kS a± D¤lþS DłW 6S_ lø^kDakYk2]Å^t KkRt 5dÔ^D 5ht.
• Fn2SdRoDìgkOm Y^kª^m: - DkhmDkb D2YWm Dkhm ldleĶ lø^kDakY DkQoW NkDÐ^kg
5Yak ÊavD Dtatak Z2P Ungö ^k Fn2SdRoDìS Fn2Sdo eDSx Kx Ik2Fak Y_Skdk Ut7a.
– \kFVk_Dk2Wk Y_Skdk: - D2YWmPk^lÓhlÖN2FĬk_t \kFVk_Dk2Wk ]xOk ak\k2e Ut9W
\kFVk_D Y_Skdk dkQdo eDSx.
— 6S_ g2ÖTkDPoW 5DfªD ÿÖSkd: - DVmDVm 4gt hxSt Dì D2YWmak Ungö ^k
D2YWmDPoW ÿÖSkd l]bo eDSx. D2YWmDPoW Ik2FÐ^k Y_SkÓ^k]Å^t Fn2SdRoD D_Á^kgkOm
gÅ^k¸^k lø^kDakYk2Ik Zk^Uk hx9 eDta.munotes.in

Page 63

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
63‘..“ 4dgk^W
hk ldE2PW Vx_RkSma 4Â^2S ]h°dYoRª [k[ 5ht 5lR KtÓhk D2YWmak YnWŁºKmldS D_Á^kIt
gdª ÿ^ÂW g2Yat StÓhk 4em Yå_lÖTSm hkSm GtÁ^kS ^tSt. Ó^dgk^kWt YnÆhk WZk D]kdÁ^kIt
^nlWN l]bÁ^kIm e³^Sk Wkhm. 4ek Yå_lÖTSmS Ó^dgk^kWt 5Yak g2YoRª Ó^dgk^ ldDk^Ik
lWRª^ GtSak 5lR Â^kSoW l]bRk_m _³D] Ungö ^k Ó^dgk^kS Fn2Sldam Kk9 eDSt. KtÓhk St
YoRª hxSt StÓhk 4gt 4dgk^W ÌhRSkS. gk]kÆ^S: JxNz^k 5Dk_k¸^k D2YÆ^k]kaDì¸^k
D2YÆ^k 5lR \kFmUk_m D2YÆ^k 4dgk^W Vx_R 5ESkS. 8Ukh_R - >]>I Dk[ªWIm ÖTkYWk
gÈN¤[_ ŽŽ ]Å^t Lkam 5lR ]t Ž‘ ]Å^t ?l¸JD 4dgk^W ]Å^t Ftam.
4dgk^WIm Dkhm Dk_Rt YnQma ÿ]kRt 5htS-
 K[_UÖSSxNk - Ó^dgk^kS gSS KtÓhk \k_m WnDgkW hxSt StÓhk Sx 4gk Ó^dgk^
ldøì D_Á^kIk lWRª^ GtSx.
 D]mY_Skdk - D2YWm 5Yak EIª YoRª D_Á^kgkOm Yn_tgk WZk l]bdo eDS Wkhm.
WnDgkWmIm YkSbm dkQS KkSt. º^kIk Yå_Rk] ÌhRoW D2YWm 4dgk^W Vx_R ÖdmDk_St
‘ D]DndS Ó^dÖTkYW D2YWmIt 4Óda Ó^dÖTkYW 4gĻxFm hxSt. Ó^dgk^kIt GtSatat
lWRª^ lWDpĶ O_SkS. ht gdª Ó^dgk^k¸^k Dk]DkKkd_ Yå_Rk] D_St. StÓhk 4dgk^W
4da2l[at KkSt.
’ 4Y^em DvYō_tN _RWmSm D2YWmWt 42FmDk_atam DvYō_tN_RWmSm4Y^emO_Ð^kg
º^kIk Yå_Rk] g2YoRª Ó^dgk^kIm Dk^¥ g2YnĶkS ^tSkS.
“ 4ÿIlaS8ÂYkUW D2YWmWt Ut9 DtatÐ^k 8ÂYkUWkIm [kKk_YtOtS ]kFRm WgSt. ht
úkhDk2¸^k ÿkVkÆ^k2]Å^t [Ua DtÐ^k]nbt 5ht. [ö ^kI D2YÆ^k2It 4dgk^WkS KkÁ^kIt ht
>D ÿ]nE Dk_R 5ht.
‘‘Vx_R ldĴtfR 5lR lWdP
‘.‘. 4Tª
Vx_R ldĴtfR 5lR lWdP htY^kª^m _RWmSm S^k_ D_Rt 5lR Â^kIt ]oÐ^k2DW D_Rt 5lR
Y^kª^m Vx_Rk2]VoW gdō°] Vx_R lWdPÁ^kd_ D¤lþS 5ht. Vx_R ldĴtfR 5lR lWdP DpSmIt
Y^kª^m 4Ë^kgø] O_dÁ^kIk ÿ^ÂW D_St Kt g2ÖTtg Â^kIt Å^t^ 5lR 8ĥmĶt gkÅ^ D_Á^kgkOm
gdō°] g±] [Wdo eDSt.munotes.in

Page 64

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
64‘.‘. Vx_R ldĴtfR 5lR lWdPmIt ]nĥt 5lR _IWk
 Y^kªd_Rm^ ]^kªUk: Ó^dgk^kIt dkSkd_R lWgFkªS FlS]kW 4gSt. ht [UaS _khSt Kt
Vx_Rk¸^k lWdPmd_ Yå_Rk] D_St. Ó^dgk^k¸^k dkSkd_RkSma [kht_ma GNDk2]nbt
_RWmSmIm lWdP ÿ\kldS hxSt Kgt et4_hxÐP_úkhDYn_dOkUk_ÿlSÖYVêg_Dk_
5lR g]nUk^. Â^k]nbt K_ dkSkd_RkSma [Uak2Im 4IoD \ldÕ^dkRm Dtam WkhmS_
lWdPatam _RWmSm 4Ytl±S Y_Skdk Ut9 eDS Wkhm.
 42SFªS-g2GNWkÂ]D GND g2GNWkÂ]D GND UtEma Vx_RkÂ]D lWdPmd_ Yå_Rk]
D_SkS. ^k]Å^t l]eWŀĶmÅ^t^tg2gkVWtVx_Rt 6Â^kUéIk g]kdte 5ht. K_
lWdPatam _RWmSm ^k 42SFªS-g2GNWkÂ]D GNDk2em gng2FS WgtaS_DUklISSm
g2ÖTtak 4Ytl±S Y_Skdk Ut9 eDS Wkhm.
‘ DvYō_tN g2ÖDpSm: ÿÂ^tD g2ÖTtIm ÖdS3Im DvYō_tN g2ÖDpSm 4gSt. ht gk]kl^D ]oÐ^t
ldĵkgŀlĶDxWIkam_mSmlW^] 6Â^kUé¸^k g2IkYkgoW [Watat 5ht >Ekīk g2ÖTtIt
^eÖdmDk]DkK ÖůrNtKm-DÐI_lZNžd_ 4da2[oW 4gSt. K_ lWdPatam _RWmSm
>Ekīk D2YWm¸^k gk2ÖDplSDIyDNmem KnbS Wgta S_ Sm 4Ytl±S Yå_Rk] Ut9 eDS
Wkhm
’ \kFVk_Dk2DPoW U[kd: _RWmSmIm lWdP \kFVk_Dk2¸^k U[kdk]nbt ÿ\kldS hxSt.
atWUk_k2Wk dtbtd_ Yugt \_k^It 5htS. SnaWkÂ]D dtSW 5lR _xKFk_ gn_±tgkOm ^nlW^W
U[kd NkDSkS. g_Dk_ 5lR htSn GNDk2Ĭk_t gk]klKDK[k[Uk_mIm]kFRmD_SkS
\kFVk_Dk2Wk ak\k2e hdk 5ht. K_ lWdPatam _RWmSm ^k \kFVk_Dk2¸^k F_Kk YoRª D_S
WgtaS_ St Â^k2Wk g]TªW UtRk_ WkhmS
“ \oSDkbkSma Vx_Rk2Ik ÿ\kd: ht a±kS 5at 5ht Dì \oSDkbkS DxRÂ^k ÿDk_¸^k
Vx_Rk2Ik dkY_ Dtak Ftak 5ht lD2dk Â^kIt 4Wng_R Dtat Ftat 5ht ^kd_ gÅ^k¸^k
Vx_RkIm lWdP ÿ\kldS hx9 eDSt. Ó^dÖTkYW Yk_2Ykå_D Sßd²kWkIt 4Wng_R Dł
eDSt 5lR ]kFma _RWmSmem KdboW g]k2S_ 4gatam _RWmSm lWdPo eDSt. Dk_R
Â^k2Wm ^k Vx_Rk2]Å^t \_md dtbg2gkVWt 5lR Ó^kK Fn2Sdat 5ht. Y_2Sn \oSDkbkSma
_RWmSm gÅ^k >Ekīk g2ÖTtgkOm Zk^Utem_ Oł eDS Wkhm
” _RWmlSDk_k2Im du^lĉD duleĶz^t: ÖdS3ImVk_Rk ŀÔ^t5dPmÿkVkÆ^tF_Kk
5Dk2±kdu^lĉD Öd\kd]hÂdkDk2±k 6Â^kUm Vx_Rk2It du^lĉD GND ]hÂdkIt 4gSkS
5lR _RWmlSD lWdPmd_ Yå_Rk] D_Á^kS ]hÂdkIm \ol]Dk [KkdSkS. Y_2Sn 4em munotes.in

Page 65

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
65_RWmSm dÖSnlWķ 4go eDS Wkhm. ^kS _RWmlSDk_k2¸^k [kKoWt du^lĉD Y±YkS 4go
eDSx
• KxE]m¸^k lUetWt Ó^dÖTkYDì^ ŀlĶDxW KxE]mDPt Ó^dÖTkYDì^ ŀĶmDxW hk >D
]hßdkIk GND 5ht Kx Vx_Rk¸^k lWdPmd_ Yå_Rk] D_Sx. Ó^ĉì KxEm] GtÁ^k¸^k
ŀĶmDxWkS a±Rm^ l\ÆW 4gSkS. Dkhm KxEm] 5htS6S_KxEm]NkbSkS5lR
Â^kWngk_ Vx_R lWdPat Kk9 eDSt. Kx Ó^dÖTkYD KxEm] NkbSkSSt D]mKxE]mIm
_RWmSm lWdPo eDSkS lD2dk ^k 8aN. Y_2Sn 4em _RWmSm >Ekīk g2ÖTtgkOm Wth]mI
ZaUk^m 4go eDS Wkhm.
– g_Dk_m Vx_Rt ^k]Å^t Ó^dgk^ dkSkd_RkIt lW^]lWU¥e]kFªUeªD Sßdt 6Â^kUéIk
g]kdte 5ht. Ó^dgk^kIt ÿkVkÆ^ø] 5lR ÿDÐY lWlIJS D_Á^kS g_Dk_Im ]hßdYoRª
\ol]Dk 5ht. g_Dk_m Vx_Rk2]Vma [Uak]nbt Ó^dgk^k¸^k \ldÕ^kSma e³^Sk2d_
Yå_Rk] hx9 eDSx. KdbKdb ÿÂ^tD 8īxF ]xOz^k ÿ]kRkS g_Dk_m Vx_Rk2d_
4da2[oW 4gSx. Â^k]nbt g_Dk_m Vx_Rk2]Vma [Uak2]nbt >Ekīk g2ÖTt¸^k Vx_RkS
4Y^e ^t9 eDSt.
‘’DvYō_tN YxNªZxlaB ldĴtfR
‘.’. gk]Ã^ªD]Kx_mg2Vm 5lR V]³^k2It ldĴtfR
ȪȮȦȫÌhRKt gk]Ã^ªD]DndSYRkg2Vm 5lR V]³^k. gk]Ã^ª (>g) 5lR D]DndSYRk
(PÊÐ^o) ht Ó^dgk^ dkSkd_RkIt 42SFªS GND ]kWat KkSkS º^kd_ g2ÖTtIt Dkhm ÿ]kRkS
lW^2ýR 4gSt. g2Vm (B) 5lR V]³^k (Nm) ht Ó^kdgkl^D dkSkd_RkIt [kĻ GND ]kWat
KkSkS º^kd_ g2ÖTtIt lW^2ýR WgSt.
ȪȮȦȫldĴtfR ht Ó^dgk^k¸^k >DoR Vx_RkÂ]D lÖTSmIt 5lR Â^k¸^k Y^kªd_RkIt @lPN
5lR ldĴtfR D_Á^kgkOm gdkªS ÿlgĦ gkVW 5ht. Â^kIk htSo Vx_R BbERt 5ht Kt >D
ldleĶ Ó^dgk^ ]vPta S^k_ D_ta. 4gt Ó^dgk^ ]vPta >Ekīk g2ÖTtIm g2gkVWt 5lR ±]Sk
SgtI g2ÖTk º^k dkSkd_RkS Dk] D_St Â^k Y^kªd_Rk¸^k 5dÔ^DSk2It gdō°] g]TªW D_ta.
ht g2ÖTt¸^k 5S 5lR [kht_ma gdª gDk_kÂ]D 5lR WDk_kÂ]D GND YkhSt Kt ^ekd_
Yå_Rk] D_SkS. º^k dkSkd_RkS g2ÖTk Dk^ª_S 5ht Â^kIk gng2FS 4Ë^kg [UaÂ^k ů¤PIk
42UkK/Da akdÁ^kg ]US D_Sx 5lR g2ÖTt¸^k lWRª^ ÿlø^tS Â^k2Ik g]kdte D_Á^kg ]US
D_Sxmunotes.in

Page 66

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
66 gk]Ã^ª - gk]Ã^ª ht 4gt FnR 5htS Kt 5YÐ^kak g2ÖTtIt Å^t^ gkÅ^ D_Á^kg g±]
D_SkS. gk]Ã^ª >DS_ ]oSª lD2dk 4]oSª 4go eDSkS. ht >Ekīk FxĶmIk g2U\ª UtSt º^kS
>EkUm g2ÖTk Ik2Fam S² 4gneDSt 5ht. gk]Ã^ª ht Zk^Utem_ Yuao lD2dk g2ÖTtIm ±]Sk
5htº^kS]kWdm±]Sk ÿlø^k±]Sk5lTªD g2gkVWt8ÂYkUWt 5lR gtdkúkhDk2Im
gĩkdWk 5lR ā1P lWķk ^k2Ik g]kdte 5ht. g2ÖTkÂ]D gk]Ã^k«Im 8Ukh_Rt 5htS:
• WdmWS] S2ý²kW
• g2exVW 5lR ldDkgkd_ \_
• ldÖSpS 8ÂYkUW _tfk
• DKª Wkhm
• dIW[Ħ D]ªIk_m
• ÿI2P 5lTªD g2gkVWt
• g2gkVWk2Ik 6ĶS] dkY_
 D]DndSYRk - D]DndSYRk ht 4gt FnR 5htS Kt >Ekīk g2ÖTtak Â^kIt Å^t^ YoRª
D_Á^kg 5lR Â^k2Im YoRª ±]Sk gkÅ^ D_Á^kYkgoW _xESkS. ^k D]DndSYRk]nbt
g2ÖTkÂ]D ^e 5lR dkQmd_ ÿ\kd l[GPSx. D]DndSYRk ht 4gt GND 5htS Kt
lWVkªå_S GNDk2Im YnSªSk D_Á^kS 4Y^em O_SkS. g2ÖTkÂ]D D]DndSYRkIm 8Ukh_Rt
5htS:
• Dka[kĻ S2ý²kW
• g2exVW 5lR ldDkgkd_ \_ WgRt
• 4Ł2U 8ÂYkUW ®tRm
• ÿI2P DKª
• 8¸I D]ªIk_m 8akQka
• D¸¸^k]kakIk4YÓ^^ 
• E_k[ lWRª^ GtRt
Un[ªaSk lW^2ýRm^ 4gSkS. St D]m D_Rt 5lR Uo_ D_Rt 5dÔ^D 5ht. 8Ukh_R-
4ÿIlaS ^2ýk2d_ ]kS D_Á^kgkOmWdmW ^2ýt E_tUm Dtam Kk9 eDSkS.munotes.in

Page 67

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
67‘ g2Vm - º^k dkSkd_RkS g2ÖTk IkaSt Â^k dkSkd_RkĬk_t g2Vm gkU_ DtÐ^k KkSkS.
g2ÖTtWt gkdVlF_m [kbFam YklhKt 5lR g2Vm BbEÐ^k YklhKtS 5lR KtÓhk St
8ĩdSma StÓhk Â^k2Wk g]KoW ¶^k. g2VéIk dkY_ DłW g2ÖTk ÖYVkªÂ]D ak\ l]bdo
eDSkS[kKk_ ÖYVkª8īxF/g_Dk_ 5lR S2ý²kWkSoW g2Vm lW]kªR hx9 eDSkS.
8Ukh_R- axDk2]Å^t 5_xµ^ldf^D KkFłDStgh 5hk_kSma 4ÆWkIm dkQSm ]kFRm hm
WdmW D2YÆ^k2Wk gnDk ]tdk 8ÂYkUW Ó^dgk^kS ÿdte D_Á^kIm 5lR ldī]kW D2YÆ^k2em
]hgnakgkOm ÖYVkª D_Á^kIm 8°] g2Vm 5ht.
’ VxDk - KtÓhk [kĻ dkSkd_RkSma Yå_lÖTSm g2ÖTt¸^k Ó^dgk^kIm WZk (VxDk/VxDk)
Vx³^kS 5RSt StÓhk V]³^k 8ĩdSkS. VxDk 4lW^2lýS 5htS KtÓhk VxDk ^tSx StÓhk
lÖT_Sk 5lR 4lÖSÂd Vx³^kS ^t9 eDSt. g2ÖTkÂ]D Vx³^k2Im 8Ukh_Rt 5htS:
• D]ªIkö^k2]Å^t 4ek2SSk
• gSS [UaRk_t S2ý²kW
• dkQÂ^k ÖYV¥]nbt KkUk ±]StDPt KkRt
• lD2]S ^nĦt 5lR 8īxFkIk WZk D]m D_Rt
gk]Ã^ªD]Kx_mg2Vm 5lR Vx³^k2It ldĴtfRkIt Zk^Ut
g2ÖTtIm SkDU dkQdSt.
Â^k2¸^k D]DndSYRk [Ua GPn eDSx.
‘g2VéWk Â^kIk ÿlSgkU dkQdSk ^tSx
’g2ÖTt¸^k Vx³^k2d_ ]kS D_Sk ^tSt
“ht Vx_RkÂ]D lW^xKWkgkOm ]klhSmIk ąxS 5ht.
”ht Z]ª¸^k ]n´^ ±]Sk BbEÁ^kS ]US D_St.
•ht Vx_RkÂ]D lW^xKWkgkOm 8lĥĶt lWlIJS D_Á^kS ]US D_St.
–ht \oSDkbdSª]kW 5lR \ldÕ^ KkRoW GtÁ^kg ]US D_St KtRtDłW \oSDkb 5lR
dSª]kW PtNk dkYłW \ldÕ^kSma ^xKWk S^k_ DtÐ^k Kk9 eDSkS.

munotes.in

Page 68

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
68‘.’. [mgmKm]rlů³g[vÖNWDÆglÐN2FúnY]rlů³g
[mgmKm]rlů³g[xÖNWDÆglÐN2FúnY^o>g>Ĭk_tldDlgSDtatFtat^kS2ýkWngk_Ó^dgk^
lD2dk8ÂYkUWtD]mlD2dk8¸IDk^ªDSkªÌhRoWdFêDpSDtamKkSkS^kd_4da2[oW
ǯ8īxFdkQmIkU_
ǯg2ÖTtIt [kKk_YtOm^ lhÖgk[kKk_dkQmIk
U_
_xE 
EIª gkYt± [kKk_ lhÖgk_xE lWl]ªSm KkÖS D]m KkÖSSk_tÿijlIÆhD]m_xEFk^ĵkW (Dnýt)
 Sk_t[kKk_YtOtSmaWtSt5htS5lRgk]kÆ^SÂ^k2Ik8¸I[kKk_lhÖgk_kEÁ^kgkOm
Yn_tem_xE8ÂYÆWD_Á^kgg±]4gSkSKtÓhkÂ^k2Ik[kKk_dkQmIkU_D]mhxSx
Sk_t_xEFk^m[WSkSSkö^k2Im]n´^duleĶz^t
• 8¸I8īxFdkQmIkU_
• 8¸I[kKk_lhÖgk
g2ÖTkldldV8Yø]DłeDStKgtDì
• g2exVW5lRldDkg4lVDIk2FamduleĶz^tgkU_D_SkS
• úkhDk2ImlWķkdkQdÁ^kgkOmldøìW2S_Imgtdkÿ\kdm
 ÿijlIÆhk2WkK2Fam]k2K_m4gthmÌhRSkS^ek¸^kg2\kÓ^StghStWdmW8ÂYkUWt
5htSY_2SnldDkgkgkOmÂ^k2Wk\_Yo__xE_³D]5dÔ^D5htÿijlIÆhk2Im]n´^
duleĶz^t
• 8¸I8īxFdkQ
• D]m[kKk_lhÖgkmunotes.in

Page 69

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
69
g2ÖTk ÿijlIÆhk2gkOmdkQmIm_RWmSmÖdmDkłeDStÿijlIÆhk2ItSkö^k2]Å^tłYk2S_
D_Á^kgkOmldldV8Yø]_k[datKk9eDSkS
• ÿdtelD2]SVx_R
• ÿ\kdmldøìKklh_kS5lRKklh_kSmIt6S_GNDl]³g
• ldøtStÿxÂgkhW
• úkhDg2[2VdkQdRt
‘ _xEFk^mÂ^k2¸^k[kKk_YtOtSmalhÖgk_kEÁ^kgkOm5dÔ^DStYt±klDSmS_mKkÖSYugt
5RSkSÂ^k2¸^kGg_Â^kKmdWIøkS_xEFk^éItYugtWdmWÿijlIÆhk2]Å^tFn2Sdat
KkSkS_xEFk^éIm]n´^duleĶz^t
• D]m8īxFdkQ
• 8¸I[kKk_lhÖgk
 D2YWmlÖT_SkVx_RÖdmDkłeDStldldV8Yø]hkSmGtSatKk9eDSkSKgtDì
• úkhDk2ImlWķklNDdoWOtdÁ^kgkOmKklh_kS
• 8ÂYkUWk¸^kÖdłYkd_4da2[oWh]m5lR5ĵkgW
’ DnÞ^k2Ik[kKk_kSdkNkD]m5ht5lRÂ^k2¸^kDPtKkÖSYugt5RÁ^kIm±]SkWkhm
[mgmKm]rlů³gWngk_Dnýt>DS_ldDamYklhKtSlD2dkDkbKmYodªDÓ^dÖTklYSDtam
YklhKtSStTxPz^kÿ]kRkS_xE8ÂYÆWDłeDSkSDVmDVmDnÞ^k2Wk[kKk_kSoW
DkQoWGtSatKk9eDStKtRtDłWD2YWm5Yatÿ^ÂWÿijlIÆhlD2dkSkö^k2d_D¤lþS
D_taDnÞ^k2Im]n´^duleĶz^t
• D]m8īxFdkQ
• D]m[kKk_lhÖgk
KW_a6atl³ůDKm7W9Ytemgk_Rm
KW_a6atl³ůD@Z^o>g>gÐakFk_g2ÖTk ]rlDÆgt41PD2YWm¸^kghDk^kªWt
YxNªZxlaBldĴtfRkItS2ýÌhRoW4lVDl³aĶ]rlů³gldDlgSDtatKm7ÖøìW]Å^tmunotes.in

Page 70

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
70UxWYr_k]mNgªd_5Vkå_S—gtag]kldĶ5htSUmGªDkamW8īxFkIt5DfªR5lR
Ó^kdgkl^DSkDUlD2dkÖYVkªÂ]DlÖTSm
Km7ÖøìW]Å^thtg]kldĶ5ht
• dkQmIkU_WZkKĮmlD2]SYĦSm6S_g2\kÓ^g2Vm5lRVx³^k2¸^k[k[SmS
8īxFkIt5DfªR
• >EkīkZ]ªImÓ^dgk^eĉìº^kSlSIk[kKk_lhÖgkSk2lýD8ÆWSmWZk
5lR5Dk_5lR6S_g2\kÓ^gk]Ã^ª5lRD]DndSSk^k2Ikg]kdte5ht
‘.’.‘ l[LWtgÖøìWEkamaÿUeªWkSlIlýSDtamKk9eDStKW_a6atl³ůDKm7W9Ytemgk_RmCīxlFD 5DlfªSSkÓ^dgk^ >DD gk]Ã^ª[aekam]Å^]D]DndSKkÖSdkQdkQVłW OtdRt]Å^]dkQVłW OtdRtldøì D_RtD]mVłW OtdRtldøì D_Rtldøì D_Rt
gk_Rm¸^kW9YteéWkD]mSt8¸I8īxFkIt5DfªR5lRD]DndSSt]K[oSÓ^kdgkl^D
eĉìlD2dkÖYVkªÂ]DlÖTSm¸^k5Vk_kd_FN[ĦDtatKkStSmW±tý[Wdat5htSÿÂ^tD
lh_Ó^klYdÑ^k5lRaka_2Fk2WmUeªdatÐ^kdtFdtFÑ^kKxPz^kUeªdSkS
• lh_dt ±týúmW±tý golISD_StDìZ]ªImÖYVkªÂ]DlÖTSm]K[oS5ht5lRDkhm
8ÂYkUWk2¸^k[k[SmS8īxFkIt5DfªRKkÖS5ht5lRg2ÖTtIm ÖYVkªÂ]DlÖTSm
]K[oS5ht5lRDkhm8ÂYkUWk2¸^k[k[SmS8īxFkIt5DfªR]Å^]5htlh_dt
±týlgµWaÌhRKtYnQtKk
• lYdbt ±týlYdbk±tý UeªldSxDìg2ÖTtIm ÖYVkªÂ]DlÖTSm]K[oS5ht5lRldleĶ
8ÂYkUWk¸^k[k[SmS8īxFkIt5DfªRD]m5ht5lRÂ^kImg_kg_m5lRDkhm
8ÂYkUWk2¸^k[k[SmS8īxFkIt5DfªR]Å^]5htlYdbk±týŸTk2[k5lRYhk It
g2DtSUtSxmunotes.in

Page 71

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
71• aka±tý_tP±tý UeªdStDìg2ÖTtIm ÖYVkªÂ]DlÖTSmg_kg_m5ht5lRDkhm
8ÂYkUWk2¸^k[k[SmS8īxFkIt5DfªRD]m5ht5lRD2YÆ^k2ImÖYVkªÂ]DlÖTSm
D]DndS5ht5lRDkhm8ÂYkUWk2¸^k[k[SmS8īxFkIt5DfªRD]m5htaka
±týŸTk2[k ItlgµWaUtSx
>DoR—YtemKm7l[LWtgÖøìWhm[mgmKmgk_Rm Yt±kgnVk_Rk5ht
‘.’.’ hxZ_]rlů³g
hxZ_]rlů³ghtD2YWm¸^kÖYVkªÂ]DlÖTSmIt]oÐ^k2DWD_Á^kgkOmdkY_atKkRk_t>DgkVW
5htKtÂ^k¸^k42SFªS5lR[kĻGNDk2Ĭk_tlWVkªå_SDtatKkSt“Iy_g]rlů³ghvZ_ Ĭk_t
S^k_DtatFtat
]rlů³gUxWlWDfk2¸^k5Vk_kd_S^k_Dtat5ht
4±týkImYå_Y³dSk“NÈÈ^k2Sld\kFatam
[±týkSmaD2YÆ^k2ImÖYVkªÂ]DlÖTSm
4ekÿDk_t]2PbtS^k_DtamKkSkSKmD2YWm¸^klø^kDakYk2¸^kldldV±týk2ItÿlSlWlVÂd
D_SkS5lRdSnªbkIk5Dk_±týk¸^k5Dk_k¸^kÿ]kRkS4gSxDVmDVm]2Pbk]Å^t
ld\kFKxPatKk9eDSkSKt^k±týkSmaD2YWmIk[kKk_lhÖgkUeªdSkS
EkamhxZ_WtO_datÐ^kSßdk2Wngk_S^k_DtatakW]nWk]rlů³g5htÂ^k¸^kÖYĶmD_RkS
8ÂYkUWk2gkOmg2\kÓ^_RWmSmÂ^k2ItKmdWIøkItNÈYt5lRldldV±týkSma[kKk_YtOk2DPt
a±lUatYklhKt
hxZgªgk_RmD2YWmIm ÖYVkªÂ]D lÖTSm[aekam]Å^]D]DndSĂnR 4dÖTk (ldDkg)>[kKk_ ÿUkYªR (dkQ)[m[kKk_YtOm^ V³Dk (ÖYVkªÂ]D U[kd)>ZgmÿFÐ\Sk 5lR [kKk_YtOm^ YnRªÂdSk7Gg_R 5lR [kKk_YtOm^ F¸J2Sm >IKmmunotes.in

Page 72

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
72• 8ÂYkUWt>-UnldVkº^k2Wk^xµ^ldYRWVx_R5lR5lTªDghkÍ^kWt^el]bÁ^kIm
e³^Sk5ht
• 8ÂYkUWt[m-ldKtÂ^k2Wk^xµ^ldYRWVx_R5lR5lTªDghkÍ^kIm5dÔ^DSk4gSt
K_D2YWmDPtKklh_kSÓ^dÖTkYDk2gkOm]^kªlUSg2gkVWt4gSmaS_Â^k2Wm>5lR
[m8ÂYkUWk2]Å^tlWdPD_Rt5dÔ^D5ht
• 8ÂYkUWtgmg2\kÓ^4Y^emD]DndSlÖTSmdkQm¸^kNÈÈ^kSma±tý
Ó^dÖTkYDk2WmevDZtK]VoWKkÁ^kIme³^SkWkDk_Á^kgkOm 4lSå_ĉldĴtfRDtat
YklhKt.
• 8ÂYkUWtPmgÅ^k¸^k4PIRm4goWhm[kKk_kSmaWtStlD2dkZk^Utem_8ÂYkUD[Wo
eDSkS
• 75lR>Z8ÂYkUWtZk^Utem_5htSÌhRoWevD¸^kNÈÈ^kS6S_8ÂYkUWtgkU_D_Rt
5lRa±Rm^WZkl]bdRte³^5ht
• Km5lR>I8ÂYkUWt[kKk_kS[kht_YPÁ^k¸^k4dÖTtS5htSYoRªYugtDkQÁ^kYodê
Ó^dÖTkYDk2WmFkUå_2F U hkd¥ÖN_RWmSmdkY_kdm
‘“7NmBYm
]oa\oSÓ^dgk^ldĴtfRkgkOmY^kªd_RkIm_IWkD_Á^kItht>DS2ý5hthtµaoDWtldDlgS
Dtat5ht
7NmBYm¸^kS^k_m]Å^tY^kªd_RkItldldVGNDk2]Å^tld\kKWD_Rt5lRW2S_g2ÖTtd_ma
ÿÂ^tDGNDk¸^kÿ\kdkItldĴtfRD_Rtg]kldĶ5ht
gdªg]kdteD7NmBYmgkOmÿÂ^tDY^kªd_Rm^±týkak8Y±týkS8Yld\klKSD_Rt5dÔ^D
5ht5lRW2S_ÿÂ^tD±týkIkÿ\kdlWdtUWk¸^kÖdłYkSdRªWDtak5ht
7NmBYmIkgk_k2eZĉgkVtYRkgkOm]n´^GNDUeªdoeDSx
8Ukh_RkTªgk^Da8īxFkSmaD2YWm¸^k[k[SmSlKTtD2YWmIk]n´^Ó^dgk^Utek2SFªS
5lRlW^kªS[kKk_kgkOmøìPkgk^DalWl]ªSm5ht

munotes.in

Page 73

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
73gk^DaD2YWmgkOm7NmBYmY^kªd_Rm^GNDÿ\kdkItÖdłYÿÂ^tDGNDkd_Yå_Rk]5lTªD
eh_múkhDk2]Å^tdkQSmg2YÆWSkdkQÂ^klPÖYxKt[a8ÂYÆW5lR_khRm]kW[kKk_
>DoRI8īxFdkQmIkU_8ÂgkhdVªDWkhmYk_2Ykå_DldS_RÓ^dÖTk_kKDì^
D]m5lRD]m]Å^]8ÂYÆWkgkOmgk^DadkhSnDìIt]n´^]kÅ^]DxRÂ^khm]xOz^k_kKDì^aà^kgkOm8īxFEoYahkWgk]klKD
Y^kªd_R5lR5_xµ^kgkOm4WnDoadkhSoDDk]kd_lD2dkekbtSKkRt5lR]Wx_2KW5lRek_må_DlZNWtg8YD_Rt
ÌhRoWldÖSpSdkY_Yn_dOkUk_
aGn±týkSma[hòStD8YD2YWm5lRg2[2lVSD2YÆ^kYn_dOk\kF5lRGNDÖNmaItdkQStU_4rÐ^nl]lW^]IkdkQSk
dkY_Sk2lýD
8īxFkItSk2lýD4YútPteWÿFSmYTkd_5ht^2ýgk]úmIm5^kSgxYm8ÂYkUWWkdmÆ^Ikao5ht52S__kÕům^
KkFlSD5^kSdkQS5htYR\k_SkIkdkNkD]mhxS5ht\k_SImWW2S_lW]kªSkúkhD5lRlW^kªSUk_ÌhRoWUngö^k
ø]k2Dkd_5htÖdÖSImWm5^kSmakVxDk
SNÖTÿ\kd4WnDoaÿ\kdÿlSDoaYå_Rk]munotes.in

Page 74

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
747NmBYmImS^k_mVx_RDÂ^k«WkÖYĶlIýÿUkWD_StDìDxRÂ^k±týk[ĥa5lRÿÂ^tD
±týkSmaldldVGNDk2Ikg2ÖTtd_4WnDoaÿ\kdYPSx7NmBYm¸^k]kÅ^]kSoWg2ÖTtak
]klhS5htDìSmÂ^k¸^kY^kªd_Rk¸^kg2U\kªSDnOt8\m5ht
4ekÿDk_Img]K>Ekīkg2ÖTtakg2VéIkak\GtÁ^kgkOm5lRÂ^k¸^kdkSkd_RkSma 
Vx³^k2Ikgk]WkD_Á^kgkOm^xµ^Vx_RO_dÁ^kgkOmEoY]USDłeDSt
‘”Vx_RkÂ]DlWdP 
4Tª
ÖůrNtlKDIv7g]Å^tg2YoRªÿlø^kg]kldĶ4gStº^kĬk_tldldVY^kª^k2]VoWldleĶY^kª^
lWdPÁ^kIklWRª^GtSakKkSxldldVYĦSm4goeDSkSº^kĬk_t42lS]lWdPDtamKk9
eDStÓ^dÖTkYD5lRlWRª^GtRk_t[kĻ5lR42SFªSUxÆhmdkSkd_Ra±kSGt9W
>DklÂ]D Dtat YklhKt
g]Kk>EkīkD2YWmak5YakÓ^dgk^WdmW[kKk_kSdkQdk^Ik5htÓ^dgk^k¸^k
ldÖSk_kgkOm4WtDY^kª^8YaÊV5htS5Sk^kÿlø^tS8YaÊVldldVY^kª^k2¸^kD2YÆ^k2It
Zk^Ut5lRSxNtYkhÁ^kS^tSmaÿÂ^tDY^kª^k¸^kgkVD5lR[kVDk2Im^kUmDtÐ^kW2S_
5Sk>DIY^kª^]^kªlUSD_RthmVx_RkÂ]DlWdP4gta
Vx_RlWdPmd_Yå_Rk]D_Rk_tGND
 Y^kªd_Rm^]^kªUkÓ^dgk^kItdkSkd_RlWgFkªSFlS]kW4gStht[UaS_khStKt
Vx_Rk¸^klWdPmd_Yå_Rk]D_StÓ^dgk^k¸^kdkSkd_RkSma [kht_maGNDk2]nbtVx_R
lWdPmd_Yå_Rk]hxSxKgtet4_hxÐP_úkhDYn_dOkUk_ÿlSÖYVêg_Dk_5lR
g]nUk^htGND[kĻ]^kªUkS^k_D_SkS
 62ůk@FªWk^LteWaGNDg2GNWkÂ]DGNDUtEmaVx_RkÂ]DlWdPmd_Yå_Rk]
D_SkS^k]Å^tl]eWŀĶmÅ^t^g2gkVWtVx_Rt6Â^kUéIkg]kdte5ht^k
GNDk2Ó^lSå_ĉg2GNWkÂ]DeĉìD]DndSYRk5lRgk]å_DY^kª^k2Im42]a[KkdRm
D_Á^kIm±]SkUtEmagk]å_DlWdPmd_Yå_Rk]D_SkS
‘ DvYō_tNg2ÖDpSmÿÂ^tDg2ÖTtImÖdS3ImDvYō_tNg2ÖDpSm4gSthtgk]kl^D]oÐ^t
ldĵkgŀlĶDxWIkam_mSmlW^]6Â^kUé¸^kg2IkYkgoW[Watat5ht>Ekīkg2ÖTtIt
^eÖdmDk]DkKÖůrNtKmDÐI_lZNžd_4da2[oW4gStVx_RlWdPSkWkVx_Rmunotes.in

Page 75

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
75lW]kªÂ^kWtDvYō_tNg2ÖDpSmIkldIk_DtakYklhKtÂ^k2WmÂ^kg2ÖDpSmem_RWmSm¸^k
gng2FSStIt]oÐ^k2DWDtatYklhKtVx_RkÂ]DlWdP5lRD2YWm¸^kgk2ÖDplSD
IyDNm]Å^tKnbSWgÐ^kg>DS_YnÆhkYå_\klfSD_Rt5dÔ^D5ht
’ ]obUte]obUteghgk_RWmSm¸^klWdPmd_Yå_Rk]D_Sx8Ukh_RkTªKYkWm
Ó^dÖTkYD^nWk^NtPÖNtNzgÓ^dÖTkYDk2Yt±kEIªWtSpÂdVx_RYg2SD_SkS
g2exVWkS4gtlUgoW5at5htDìDxå_^k4]tå_DkKYkW5lRK]ªW]Vma
4lVDk_mg]kWYå_lÖTSmSl\ÆWVx_RkÂ]DlWdPD_SkSDk_RStl\ÆWlWRª^lWDf
5lRdKWdkY_SkS
“ \kFVk_Dk2DPoWU[kdVx_RlWdPhk\kFVk_Dk2¸^kU[kdk]nbtÿ\kldShxSx
atWUk_k2Wkdtbtd_Yugt\_k^It5htSSnaWkÂ]DdtSW5lR_xKFk_gn_±tgkOm^nlW^W
U[kdNkDSkSg_Dk_5lRÓ^kKFNgk]klKDK[k[Uk_mIm]kFRmD_SkS
\kFVk_Dk2Wkak\k2ehdk5ht^kgdªU[kdk2Wkgdō°]Y^kª^lWdPSkWkTxPkldIk_
DtakYklhKt
” \oSDkbkSma_RWmSéIkÿ\kdhta±kS5at5htDì\oSDkbkSDxRÂ^kÿDk_¸^k
Vx_Rk2IkdkY_DtakFtak5htlD2dkÂ^kIt4Wng_RDtatFtat5ht^kd_gÅ^k¸^k
Vx_RkImlWdPÿ\kldShx9eDSt\oSDkbkSma_RWmSmakKdboWg]k2S_4gatam
_RWmSmlWdPRtg2ÖTtak5dPtaDk_RÂ^k2Wm^k_RWmSé]Å^tYn_tgkdtbg2gkVWt
5lRÖdk_Ö^Fn2Sdat5ht_RWmlSDk_SklDªDŀĶz^kÂ^kS4lVD5_k]Uk^D
4gSma
• _RWmlSDk_k2Imdu^lĉDduleĶz^tÖdS3ImVk_RkŀÔ^t5dPmÿkVkÆ^tF_Kk
5Dk2±kdu^lĉDÖd\kd]hÂdkDk2±k6Â^kUmdu^lĉDGND]hßdkIt4gSkS5lR
_RWmlSDlWdPmd_Yå_Rk]D_Á^kS]hÂdkIm\ol]Dk[KkdSkS4FUm
lWdPD_RWmlSDk_k2¸^kdp°m]kWlgDSkF_Kk6¸Jk5lRÓ^lĉ]ßdk¸^kldŁĦ
4gtaS_gdkªS5DfªDY^kª^UtEmalWdPakKk9eDSWkhm4ekÿDk_tdu^lĉD
duleĶz^t5lR4Wn\d>EkīkÓ^ĉìIt]oÐ^k2DW5lRVx_RkÂ]DY^kª^k2¸^klWdPmd_
Yå_Rk]D_SkS8Ukh_RkTª>Dk4Ë^kgkS4gt5QboW5atDì]kUDÖdexlfS
5lRFldªķÿDk_ItÓ^dÖTkYDa±dtVoWGtRkö^kVkPgmDpSéWk4WnDoaD_SkS
– KxE]m¸^klUetWtÓ^dÖTkYDì^ ŀĶmDxWKxE]mDPtÓ^dÖTkYDì^ŀĶmDxWhk>D
]hßdkIkGND5htKxVx_Rk¸^klWdPmd_Yå_Rk]D_SxÓ^ĉìKxEm]GtÁ^k¸^kmunotes.in

Page 76

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
76ŀĶmDxWkSa±Rm^l\ÆW4gSkSDkhmKxEm]ÿdR5htS6S_KxEm]NkbSkS
5lRÂ^kWngk_Vx_RlWdPatKk9eDStKxÓ^dÖTkYDKxEm]NkbSkSStD]m
KxE]mIm_RWmSmlWdPoeDSkSDkhm6S_Ó^dÖTkYDKxKxEm]ÿdR5htS
Â^k2Wk5ekdkUkghg2Vmg]KÐ^kgStg]kldĶ4gatÐ^kKxE]éDPtUnaª±Dł
eDSkS
— ekgDì^Vx_Rt^kSÓ^dgk^dkSkd_RkItlW^]lWU¥e]kFªUeªDSßdt6Â^kUéIk
g]kdte5htÓ^dgk^kItÿkVkÆ^ø]5lRÿDÐYlWlIJSD_Á^kSg_Dk_Im]hßdYoRª
\ol]Dk5htg_Dk_mVx_Rk2]Vma[Uak]nbtÓ^dgk^k¸^k\ldÕ^kSmae³^Sk2d_
Yå_Rk]hx9eDSxKdbKdbÿÂ^tD8īxF]xOz^kÿ]kRkSg_Dk_mVx_Rk2d_
4da2[oW4gSx4ekÿDk_tg_Dk_mVx_RtgdkªS]hÂdkIkGNDÌhRoWDk^ªD_SkSKm
_RWmlSDk_kWtVx_RkÂ]DlWdPD_SkWkldIk_kSGtSamYklhKtS
Vx_RlWdPmIt]hßd
 ÖYV¥akgk]x_tKkÁ^kg]USD_St8Uk_mD_REkKFmD_R5lRKkFlSDìD_R 
>aYmKm^k]nbtÖYVkªdkQam5ht>DkÓ^kdgkl^Dg2ÖTtakKF\_kSoWÖYV¥ak
gk]x_tKkdtakFStIk2FÐ^kVx_RkImlWdPÓ^kdgkl^Dg2ÖTtak^kÖYV¥Ikÿ\kdmYRt
gk]WkD_Á^kg]USD_Stht[kKk_kSdkQÁ^kg5lR^eÖdmhxÁ^kg]USD_St
 g2ÖTkÂ]D8lĥĶtgkÅ^D_kdÖSo2¸^kVx_RkImlWdP>Ekīkg2ÖTtakg2ÖTkÂ]D
8lĥĶtgkÅ^D_Á^kgg±]D_StKgtDì
• KkÖSWZk5lRldøì
• Ó^dgk^kIkldÖSk_
• DvYō_tNÿlS]k
• úkhDk2Itg]kVkW6
‘ úkhDg]kVkWúkhDhkDxRÂ^khmg2ÖTtIkD¤þl[2Uo4gSxgdª8Yø]lD2dkg2ÖTk
úkhDk2\xdSmldDlgShxSkSIk2FÐ^kVx_RkImlWdP>Ekīkg2ÖTtakúkhDk2¸^k
5dPmWkYg2SmÿkVkÆ^tlWdP6Â^kUmKkRoWGtÁ^kgg±]D_StÂ^kWngk_g2ÖTk
úkhDk2WkgtdkUt9eDSt5lR^k]nbtúkhDk2Itg]kVkWhxSt
’ D]ªIkö^k2Imÿt_Rk^xµ^Vx_RlWdPÐ^kWtD]ªIkö^k2ImDk]lF_mgnVk_amKk9eDSt
KtÓhkD]ªIk_mIk2FamDk]lF_mD_SxStÓhkg2ÖTtImDk]lF_mgnVk_StYå_Rk]mmunotes.in

Page 77

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
77D]ªIkö^k2Wk5lTªD5lRFu_5lTªDÿxÂgkhWlUatKkSt^kIkYå_Rk]D]ªIkö^k2¸^k
ÿt_RtShxSxKtÓhkD]ªIk_mÿtå_ShxSkSStÓhkStg]YªRkWtDk]D_SkS
“ DvYō_tNÿlS]kgnVk_St^xµ^Vx_RlWdPÐ^kWtg2ÖTtIkWZkdkQoeDSxdkQatÐ^k
WÉ^kIk>D\kFÌhRKtúkhDk2gx[S8ÂYkUWk2ImD]mlD2]S\kFVk_Dk2WkKkÖS
ak\k2eD]ªIkö^k2WkIk2FakYFk_gk]klKDK[k[Uk_mGtRt6Â^kUm¸^kłYkSdkNY
D_Á^kIkÿ^ÂW 
” Ó^dgk^kImdkQ5lRldÖSk_^xµ^Vx_RlWdPÐ^kWtg2ÖTtImDk]lF_mgnVkł
eDSt^k]nbtÖTklWDSt_kÕům^St52S__kÕům^ÖS_kd_Ó^dgk^kImdkQ5lRldÖSk_
hx9eDSx
• ÿ\kdmÓ^dÖTkYWVx_RkÂ]DlWdPg2ÖTtakÿ\kdmÓ^dÖTkYWkSg±]D_Stº^kS
g]kldĶ5ht
• 8Yø]k2ItlW^xKW
• g2gkVWk2It5^xKW
• 4VmWÖTk2WklWU¥leSD_Rt
• 8Yø]k2ItlW^2ýR
‘•gk_k2e
_RWmSmS^k_D_RthmD2YÆ^kÂ^k2ItlWVkªå_SÅ^t^gkÅ^D_Á^kgkOmGtSatÐ^kDpSmIk]kFª
5htg2ÖTt¸^kgdªD]ªIkö^k2WkD2YWmIm8lĥĶtÅ^t^5lRhtSo]klhS4gRt5dÔ^D5ht
Ó^dgk^g2ÖTtWtldamWmD_R4lVúhRg2^nĉ8Yø]5lR6S_Yå_lÖTSmWngk_Y^kª^m
Vx_RS^k_DtatYklhKt
S^k_DtatÐ^kVx_RkItldĴtfRY^kªd_Rm^]^kªUk62ůk@FªWk^LteWZr³NgªDvYō_tN
g2ÖDpSm\oSDkbkSma_RWmSm6Â^kUéIkldIk_DłWDtatKkRt5dÔ^D5htg2ÖTk
ldĴtfRYĦSmKgtDìÖdkNldĴtfR[mgmKm]rlů³gKm7W9gta]rlů³ghvZ_
]rlů³g7NmBYm6Â^kUmdkYłeDStVx_RlWdPat5ht

munotes.in

Page 78

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
78‘–ÖdkÅ^k^
EkamlUatÐ^kY^kª^k2]VoWgdkªS^xµ^8°_lWdPk
((((((((((((((( hm_RWmSmldDlgSD_Á^kImÿlø^k5ht
ÖůrNtKmD2ůxla2FÖůrNtKmZvÌ^nªateWÖůrNtKm6ÌÈam]¤NteW^kYuDìDkhmhmWkhm
_RWmSmS^k_D_Rt(((((((((((((((( gna\D_St
\k2Pdam4Tªg2DÐYg2ÿtfR42S_E_k[lWRª^GtRthtgdª
‘(((((((((( ÌhRKtUxWlD2dk4lVDÓ^dgkl^D>DDk2It >DìD_RÌhRKtYoRªYRt
WdmW4lÖSÂdS^k_D_Rt
ldamWmD_R[kKk_YtOÿdteNWª4_k82PlPÓhtÖN]¤N
’(((((((((( 8ĩdStKtÓhk>EkUmD2YWm4lVúlhSg2ÖTt¸^kD_k_kledk^Ungö^k
D2YWmItlW^2ýRGtSt
ldamWmD_R4lVúhR4lVúhRYå_g]kYW
“]kŁSmgnLnDì62lP^klal]NtPht(((((((((((Vx_RkIt8Ukh_R5ht
4lVúhRg2^nĉ8Yø]ld\kKW^kYuDìDkhmhmWkhm
”K¤NzgDYPz^k2It8ÂYkUW]lhakdľlWl]ªSm]Å^tÿdteD_St((((((((((((((
ldldVmD_RVx_RkIt8Ukh_R5ht
4Wna2[±ulSK>Dkú>DlýS
•(((((((((((((( (Vx_RkSÓ^dgk^5Yakg2YoRªÓ^dgk^ldDÁ^kIklWRª^GtSx
ldldVmD_R4lVúhR>DkúS_aSk
–_RWmSmldĴtfR5lRlWdPm]Å^t(((((((((((( hk]nĥkg]kldĶ5ht
DvYō_tNg2ÖDpSm]kFmaVx_Rk2Ikÿ\kdg_Dk_mVx_Rthtgdª
Ž—>gPÊanBNm]Å^tPÊanž ÌhRKt(((((((((((( 
Ł2Ug2YoRª4eĉYRkDnOt
Ž[mgmKm]rlů³g]Å^t((((((((ht]kD¥NamP_5htS5lRgk]kÆ^SÂ^k2Ik8¸I
[kKk_lhÖgk_kEÁ^kgkOmYn_tem_xDPlW]kªRD_Á^kgg±]4gSkS
Sk_kÿijlIÆh_xEFk^Dnýtmunotes.in

Page 79

प्रकरण ३ रणनीती त्यार करणे, यवश् ेषण आयण यनवड
79EkamaldVkWtE_m5htSDìExNmStgk2Fk
ldldVmD_Rhk>DÿDk_IkJ2NWmVx_R5ht
NWª4_k82PÖůrNtKmÈarlW2FgkOm_xEÿdkhkd_lW^2ýR5dÔ^D5ht
‘4lVúhRÌhRKtÓ^dgk^kImÓ^kĮmD]mD_Rt
’dIW[ĦD]ªIk_m5lRWdmWS]S2ý²kWhtÓ^dgk^g2ÖTtImSkDU4goeDSt
“Km7W9gta]rlů³g]Å^túmW±týÿSm±kD_k5lRYhkItg2DtSUtSt
”7NmBYm]Å^tY^kªd_RkItldldVGNDk2]Å^tld\kKWD_Rt5lRW2S_g2ÖTtd_maÿÂ^tD
GNDk¸^kÿ\kdkItldĴtfRD_Rtg]kldĶ5ht
KxPmKnbdk FN
4
FN
[
>DkúldldVmD_R4SxNklW]kªRD_Rkö^k^nlWNItWÉ^kSłYk2S_D_RthxZ_]rlů³g[D]m[kKk_lhÖgk5lRKkÖS_xE_³D]5RÁ^kIm±]SkWkhm‘DnýtDDk_ldDRk_mg2ÖTkZk^WkÆgD2YWmgnłD_St’NWª4_k82PPÖůrNtKmZvÌ^nªateW]Å^tFn2SatatNÈYt“FrYldĴtfR7“Iy_g]rlů³gZ—Iy_g]rlů³g
Ekama ÿijk2Im gldÖS_ 8°_t lahk
ÖůrNtKmZvÌ^nªateW]Å^tg]kldĶ4gatatldldVNÈYtÖYĶD_k
ÖůrNtKmZvÌ^nªateWÌhRKtDk^"Â^kIt]hßdg]KkdoWgk2Fk
‘EkamaFxĶéd_>DNmYlahk
• ldamWmD_RVx_R
• 4lVúhRVx_R
• 4lVúhRVx_Rmunotes.in

Page 80

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
80• g2^nĉ8Yø]Vx_R
• ldldVSkVx_R
• [UaÁ^kIm_RWmSm
• ldlW^xFVx_R
• lal³dPteWÖůrNtKm
’gk]å_DldĴtfR5lRlWdPmIt]nĥt5lR_IWk^kd_IIkªD_k
“NmYklahk
• >gPÊanBNmldĴtfR
• [mgmKm]rlů³g
• Km7W9gta]rlů³g
• hxZ_]rlů³g
”6NmBYmY^kªd_Rm^V]Dì5lRg2VmÿxZk6aSYemadk_IIkªD_k
ٟٟٟٟٟٟ










munotes.in

Page 81

GND’_RWmSm42]a[KkdRm]oÐ^]kYW5lRlW^2ýR
ÿD_Rg2_IWk
’Ž 8lĥĶ
’ Yå_I^
’ Vx_RkÂ]D 42]a[KkdRm
’‘ g2gkVW dkNY
’’ _RWmlSD]oÐ^]kYW 5lR lW^2ýR 
’“ 4Tªg2DaYm^lW^2ýR 
’” gk_k2e
’• ÖdkÅ^k^
’Ž8lĥĶ
^kÿD_RkIk4Ë^kg DtÐ^kW2S_ ldīkTê g±] hx7a
• Vx_RkÂ]D 42]a[KkdRm ]Vma NÈYt
• ]hßd 5lR g]Ö^k KkRoW ]hßd 5lR 5ÓhkWt g2gkVW dkNY ÖYĶ D_k
• gk]å_D ]oÐ^]kYW 5lR lW^2ýRkIt ]hßd]^kªUk 5lR S2ý g]KoW GtÁ^kS
• 4Tªg2DÐYm^ lW^2ýRkIt Zk^Ut 5lR ]^kªUk KkRoW GtÁ^kS
’Yå_I^
Vx_R 42]a[KkdRm ÌhRKt g2ÖTtIt UmGªDkamW Å^t^ gkÅ^ D_Á^kgkOm ^xKWk 5lR
Vx_Rk2¸^k 42]a[KkdRmg golIS D_St. ht 8ĥmĶ gkÅ^ D_Á^kgkOm lWdPatÐ^k _RWmSmak
g2ÖTt¸^k hkaIkam 5lR DpSé]Å^t łYk2Så_S D_St.
81munotes.in

Page 82

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
82Vx_Rk¸^k 42]a[KkdRmW2S_Vx_RkWt aà^/]kWD gkÅ^ Dtat 5ht Dì Wkhm ^kIt ]oÐ^k2DW
D_Rt ]hÂdkIt 5ht. WgÐ^kg gnVk_kÂ]D 8Yk^^xKWk D_Rt 5dÔ^D 5ht KtRtDłW ldIaW
eoÆ^ YkSbmd_ D]m D_Sk ^t7a. ^kak Vx_R lW^2ýR ÌhRSkS.
Vx_R 42]a[KkdRmVx_R ]oÐ^k2DW 5lR lW^2ýR ^k 4Å^k^kS SYemadk_ IIkª Dtam 5ht.
’Vx_RkÂ]D42]a[KkdRm
Vx_R 42]a[KkdRm ÌhRKt g2ÖTtIm lWdPatam _RWmSm DpSmS 5RRt ÌhRKt Vx_RkÂ]D 8lĥĶt
gkÅ^ D_Rt.
’Vx_R42]a[KkdRm]VmaNÈYt
^xKWkS^k_D_RtVx_RÖdS3DpSmDPtWtSWkhmÂ^k]nbtlWdPatÐ^kVx_RkIm
42]a[KkdRmD_Á^kgkOm^xµ^^xKWkS^k_D_Rt5dÔ^D5ht8UkK_g2ÖTtWt
ldÖSk_Vx_RlWdPatS_ldldVldÖSk_^xKWkS^k_D_Rt5dÔ^D5ht^kS
g]kldĶ4goeDSt
ǵ[kKk_ldDkgWdmW[kKk_kSg]kW8ÂYkUWUtRt
ǵ[kKk_YtOtSÿdte>DkI8ÂYkUWk]Å^t[Ua5lRÂ^kI[kKk_kS@Z_
ǵ8ÂYkUWldDkgÂ^kI[kKk_kSWdmW8ÂYkUWUtRt
lø^kDakYk2ImBbE^xKWkS^k_DtÐ^kW2S_YnQmaNÈYkÌhRKt_RWmSmIm^eÖdm
42]a[KkdRmD_Á^kgkOm5dÔ^D4gatÐ^kldldV8Yø]k2ImBbED_Rt8Uk
]kD¥NPtÓhaY]¤NÈarW]Å^tEkamalø^kDakYk2Ikg]kdte5ht
[kKk_g2exVWúkhDk2¸^kF_KkÖYVkª5lTªDlÖTSm6Â^kUm[kKk_kImlÖTSm
g]KoWGtRt
]Å^ÖTk2ImlWdPSt42lS]úkhDk2Wk8ÂYkUWldDÁ^kg]USD_SkS
ldYRWVx_RO_dk’Ym[ĥalWRª^ÌhRKt8ÂYkUWlD2]SKklh_kS5lRlODkR
‘lø^kDakYk2ItFND_RtÓ^dÖTkYWkWtg2[2lVSld\kFk2Wk>Dkld\kFk42SFªSFN[Ħ
D_Rt5dÔ^D5ht8UkgdªKklh_kS8Yø]Kklh_kSldøìÿxÂgkhWdu^lĉD
ldøìÓ^kYk_]tbk5lRÿUeªW>DkIld\kFkaklW^nĉDtatKk9eDSkSSgtIgdª
_gU8Yø]dtĶW dkhSnD gkOdRnDUngö^kld\kFkakgxYdkdtSmunotes.in

Page 83

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
83’g2gkVWk2It5^xKW_RWmSm¸^k^eÖdm42]a[KkdRmgkOmEkamaGND5^xlKS 
D_Rt5dÔ^D5ht
\ylSDg2gkVWtg^2ý5lR^2ýtgkVWt5lR8YD_RtgklhÂ^6
ǵ5lTªDg2gkVWt\k2PdalD2dkld°
ǵ]kWdg2gkVWDk]Fk_5lRD]ªIk_m
hmg2gkVWt^xµ^ľxSk2]VoW]k2PamFtamYklhKtS
“ g2gkVWk2ItdkNYÓ^dÖTkYWkWtldldV8Yø]k2gkOmg2gkVWk2It^xµ^dkNYDtatYklhKt
8Yø]gn_bmSIkaÁ^kgkOmgdªld\kFÿDÐYk2Wk5dÔ^Dg2gkVWtdkNYD_kdmS
Vx_R42]a[KkdRmIt]hßd
gk]å_DlWdPmIt]hßdgk_EtI8°_īk
’Vx_R42]a[KkdRm¸^kg]Ö^k
g2gkVWk2Ik4\kd_RWmSm¸^kÿÂ^±42]a[KkdRmgkOmEkamaGND5dÔ^D 
5ht
ǵ\ylSDg2gkVWt^2ýtgkVWt8YD_RtgklhÂ^
ǵ5lTªDg2gkVWt\k2Pda
ǵ]kWdg2gkVWD]ªIk_m5lRDk]Fk_
K_hmg2gkVWtYn_tekÿ]kRkS8YaÊVWgSmaS__RWmSmIm^eÖdm42]a[KkdRm
e³^hxRk_WkhmghgkD2YÆ^k>DVx_RlWdPSkSY_2SnÿÂ^±kSVx_Rk¸^k
42]a[KkdRmgkOm5dÔ^D4gatamg2gkVWt5^xlKSD_Á^kS4Y^emO_SkS
4Yå_Y³dYå_\klfS ÿlø^k42]a[KkdRmIkNÈYk[hòVkVx_RkÂ]DÓ^dÖTkYWkIk 
gdkªSDOmRNÈYk4gSxDk_R42]a[KkdRmImÿlø^k[ö^kIUk4Yå_Y³dYå_\klfS 
DtamKkSt4Yå_Y³dYå_\klfS 42]a[KkdRmÿlø^t]nbtFŌVb5lR4lWlIJSSk^tSt
^k]nbt_RWmSm^eÖdmYRt42]akS5RRtDOmR5lR4WtDUk4e³^hxSt
‘g]TªWkIk4\kdVx_R^eÖdmYRt_k[dÁ^kgkOmghkÍ^DD]ªIk_m5lR
Ó^dÖTkYDk2Im5dÔ^DSk4gStKtÓhkYklO2Ê^kImD]S_Sk4gStStÓhkaxD
_RWmSmemKnbdoWGtÁ^kgkOm5dÔ^DSt[Uaglø^YRtD_SWkhmS^k]nbtVx_R
42]a[KkdRmgkOm]xOz^k4PIRmlW]kªRhxSkSmunotes.in

Page 84

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
84’Zvax4YIk4\kdVx_RkÂ]D42]a[KkdRm]Å^tDxRSkhmYkOYn_kdkWgSkWk
Vx_RkÂ]DÓ^dÖTkYWkShm>D4PIR5htKtÓhkhtGPStStÓhkÓ^dÖTkYDZĉ>D
Vx_RO_dSkSY_2SnSt^eÖdmYRt42]akS5at5htDkhtSYkgÁ^kS4Y^emO_SkS
“g2dkUkIk4\kdDxRÂ^khmWdmWVx_Rk¸^k42]a[KkdRm]Å^tg2dkU]hßdkIk4gSx
^xµ^g2ÿtfR^xKWk4gkdmKmd_YkgoWEkaY^«SgnłDtamKkdmg2dkUk¸^k
4\kdk]nbt4Ó^dlÖTSg2G5lRÓ^kYD4lWlIJSSk^tSt
då_ķÓ^dÖTkYWkIm5lRVx_RkÂ]DÓ^dÖTkYWg2GkImK[k[Uk_m5htDìg2ÖTtIt
Å^t^5lRÅ^t^D]ªIkö^k2¸^kÿÂ^tDgUÖ^kY^«SYxhIdk5lRÂ^k2WkVx_Rg]KoW
gk2FRtSgtIÿÂ^tDgUÖ^kImldleĶ\ol]DkÖYĶDtamYklhKt
”4ÿ\kdmÿle±Rÿle±RWdmWDyeÐ^tUtStlD2dkldī]kWDyeÐ^tg±] D_St
]hkFPtWnDgkW_xEoWYuekIm[ISD_StdFu_tK_D]ªIkö^k2gkOm^xµ^ÿle±RDk^ªø]
5EakFtakS__RWmSmIm42]a[KkdRm^eÖdmYRtD_Sk^t7aY_2Sn[ö^kIUk
ÿle±Rÿ\kdmWgStº^k]nbtVx_Rk¸^k^eÖdm42]a[KkdRm]Å^t4Y^e^tSt
•D]DndSVx_RDVmDVmVx_RÖdS3ID]DndS4goeDStDìÂ^kIm42]a[KkdRm
>Ekīkg2ÖTtak4Ytl±SYå_Rk]Ut9eDSWkhm_RWmSmIm^xµ^lWdPYĦSem_
ÿlø^tIt4Wng_RDłWDtamYklhKtKtRtDłWSm^eÖdmYRt42]akS5RSk^t7a
–K[k[Uk_mImD]S_Skg2ÖTt¸^kÿÂ^tD8Yø]kak]kaD4gRt5dÔ^D5ht
]kaDìImD]S_Sk5htDk_RD]ªIkö^k2Wk4gtdkNSWkhmDìÂ^k2Wk^xKWtS\klFUk_m
5ht5lR^kIkYå_Rk]Vx_Rk¸^kE_k[42]a[KkdRmd_hxSx
Â^k]nbtVx_R_k[dÁ^k¸^klWRª^ÿlø^tSgdk«Wkgh\kFmDłWGtRt5dÔ^D5ht
KtRtDłWÿÂ^tDKR5YamK[k[Uk_mg]KoeDta5lRSmYoRªD_Á^kgkOmÂ^k2Wk
K[k[Uk_V_atKk7a
—g±]mD_RkIk 4\kdK_m8°_Ukl^ÂdDk^ªÿUeªWgnVk_Á^kgkOmgeĉÿt_RkÿUkW
DłeDStY_2SnD]ªIkö^k2Wkg2[2lVS8Yk^k2d_Yå_Rk]D_Á^kgkOm5dÔ^D4lVDk_
K[k[Uk_m5lRgkVWtUtEma4gRt5dÔ^D5ht4Æ^TkStgh\kF5lR]kaDìIk
ÿlSDk_DłeDSkS
Ž6S_g]Ö^k
ǵÿFSm4hdkaWkhm
ǵFŌVbkSNkDRk_mFn2SkFn2SmIm5lRK[_UÖS^xKWk
ǵa±WgRtmunotes.in

Page 85

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
85’‘g2gkVWdkNY
^tTtg2gkVWtÌhRKtÿDÐYkgkOm5dÔ^D4gatamgdªg2gkVWtKgt\ylSD5lTªD]kWd
6Â^kUmg2gkVWdkNYkSÿDÐYkgkOm5dÔ^D4gatÐ^kgdªg2gkVWk2ItlW^xKWg]kldĶ
5htht5dÔ^DStdQtg2gkVWtdkY_Á^kg]USD_St
Ungö^keÊUk2Sg2gkVW dkNY hm>D4emg2gkVWtlW^xKWÓ^dÖTkYW5lRlW^nĉ
D_Á^kImÿlø^k5htKmSn]¸^kg2ÖTt¸^kVx_RkÂ]D8lĥĶk2Y^«SYxhxIÁ^kg]USD_St
’‘g2gkVWdkNYkIt]hßd
 g2gkVWk2Itÿ\kdmÓ^dÖTkYW]xOz^kg2ÖTk4WtDÿDÐYk2Wkgk]x_tKkS4gSma
g2gkVWk2Itÿ\kdmdkNYÿDÐYÓ^dÖTkYDk2WkÿDÐYkgkOmg2gkVWtlW^nĉD_Á^kIm
5lRÂ^k2Itÿ\kdmYRtÓ^dÖTkYWD_Á^kIm^xKWkD_Á^kg]USD_St]FSt
ÿDÐY4gxlD2dkŽÿDÐYÓ^dÖTkYDK_g2gkVWk2It^xµ^å_Â^kdkNYD_S
4gSmaS_StgdªÿDÐYDxRÂ^khm4PIRmledk^hkSkboeDSkS
 g2gkVWk2Ik4YÓ^^D]mD_Rtÿ\kdmľxSdkNYk]nbt]yÐ^dkWg2gkVWk2Ik4YÓ^^
D]mhxSxht>EkīkÿxKt³N]Å^tg2GgUÖ^k2ImDk]lF_mKkRoWGtÁ^kg]USD_St
Â^k]nbtÓ^dÖTkYDkak Â^k2¸^kDyeÐ^kWngk_g2gkVWdkNYD_RtgxYthx9eDSt
‘ 8ÂYkUDSkdkQdRthtg2gkVWdkNYkItYlhat5lR]n´^Dk_R5ht^xµ^g2gkVW
dkNYFnRd°temSPKxPWD_Sk42lS]]nUSmYodê>EkUkÿDÐYlD2dkDk^ªYoRªDł
eDSxhtlWlIJSYRtÓ^dgk^kIm8ÂYkUDSkdkQdSt^kYnQtKkÖSdtbF]kdRk_Wkhm
KkÖSÿ^ÂWD_Rk_Wkhm5lRKkÖS®]enÐD5Dk_Rk_Wkhm
’ dtbÓ^dÖTkYWgnVkå_SD_kg2gkVWk2It^xµ^dkNYDtÐ^kWtdtbÓ^dÖTkYWgnVk_St
ÌhRKtDk]k2ImgnłdkS5lRYoRªhxÁ^kImdtblWlIJSD_Á^kS]UShx9eDSt
ÿDÐYDk^ª±]StWtIkadoeDSx5lRO_datÐ^kdtbt¸^k]^kªUtSYoRªDłeDSx
DVmDVmg2gkVWtdkÖSldDdtbtS]kFtYPSkSY_2Sn^kD]S_St]nbt]xOkZ_DYPo
eDSx
“ D]ªIkö^k2It]Wx[agnVk_Rtg2gkVWk2Itgn²YRtdkNYDłWÓ^dÖTkYDYkhóeDSx
DìDxR5GkPmd_5ht5lRDxR]kFt5ht[hòSk2eGNWk2]Å^tÿDÐY]rWtK_htO_do
eDSWkhmDìDxRSkNm]]¤[_5Yakgdō°]ÿ^ÂWD_S5htYRK_Ó^dÖTkYD
ehkRYRkWtg2gkVWk2ItdkNYD_S4gtaS_DxRDk^D_S5hthtBbERtgxYtmunotes.in

Page 86

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
865ht"DxR]kFt5htlD2dk5GkPmd_5ht"42UkKtSkgk2¸^kSnaWtSÿDÐYYoRª
D_Á^kgDxRKkÖSdtbGtS5ht"htGNDghKYRtgdkªSYkýhxÁ^kg]USDł
eDSkSÂ^k]nbt4ekD]ªIkö^k2Wk]kÆ^SklUamKk9eDSt5lRÂ^k2It]Wx[a
gnVk_Á^kg]UShx7a
” Vx_RkÂ]DlW^xKWg2gkVWk2ItdkNYD2YWmImŀĶm5lRÅ^t^lWlIJSD_Á^kS
]hÂdkIm\ol]Dk[KkdStg2gkVWk2It^xµ^dkNYÿDÐYk¸^kF_KkYoRªD_Á^kS5lR
YoRªD_Á^kg]USDłeDStÂ^k]nbt4Et_mgldī]kWKxEm]Uo_DłWŀĶm5lR
Vx_RkÂ]DÅ^t^tÿ\kdmYRtD_Sk^tSkS.
• Nm]dDªaxPÓ^dÖTklYSD_kg2gkVWk2IkdkNYNm]dDªaxPÓ^dÖTklYSD_Á^kS
]USDłeDStht]rWtK_akNm]gUÖ^k2ImNkÖDlaÖNSYkgÁ^kg]USDłeDSt
5lR]rWtK_akhtDboeDStDìDxRDk^kªS 4lV\k_mS 5ht5lRDxRk¸^kDk^kª]Å^t
KkÖS±]Sk5htÂ^kWngk_Dk]kIk\k_g2SnlaSD_Á^kgkOmDk]kImYnW_ªIWkDtam
KkSt5lRDxRmhm4lV\k_mShx Rk_WkhmYå_Rk]mhtDk^ªg2GkImÿ\kdmSkdkQdSt
5lRW2S_St^eÖdmÿDÐYYoRªhxÁ^kgDk_Rm\oSO_St
– KxEm]Uo_D_kg2gkVWdkNYg2\kÓ^KxEm]5VmIBbEÁ^kS]USDłeDStKt
lWlIJSYRtÿDÐYkgkOm5IJ^ªDk_DYå_Rk]5RoeDStÿlS[2VkÂ]DDpSmDłW
Ó^dÖTkYDgdªVxDtUo_DłeDSx5lRÿDÐYdtbtd_YoRªDłeDSx
’‘g2gkVWdkNYkIm5ÓhkWt
g2gkVWk2ImD]S_SkDkhmD2YÆ^k2gkOmVx_RkÂ]D42]a[KkdRmgkOm5dÔ^D
5lTªD\ylSD5lR]kWdmg2gkVWk2ImD]S_Sk4goeDSt
g2ÖTtgkOm5lTªDg2gkVWtE_tUmD_RtDOmR4goeDStK_m8YaÊV4gatS_m
\k2PdakImlD2]Shm>D4PIR5htFn2SdRoDUk_k2Ik5Â]ldĵkg5lR8¸IYS
YkýStIk5W2UGtRkö^kgdªD2YÆ^kWkhmS
\ylSDg2gkVWk2]Å^t]ka]°kKgtDìKP ^2ýt5lR8YD_Rt^k2Ikg]kdte4gta
\k_Skgk_´^k ldDgWemaUtekS4WtD\k2PdamdÖSo5^kSD_kÓ^kakFSkSg_Dk_
DUklIS^kYnQt4WtD4NmakURk_WkhmY_2SnStg2ÖTt¸^kld°Yn_dOz^kd_\k_NkDSt
5lR^k]nbt\ylSDg2gkVWtE_tUmD_Á^kIm6¸Jk4gatÐ^kD2YÆ^k2d_lW[«V^tSkS
\k_SkS]kWdg2gkVWldYnaÿ]kRkSlUgStY_2SnldetfS35dÔ^D4gatÐ^k
DyeÐ^k2¸^k4WnYaÊVSt]nbtg]Ö^k8ĩdSt]klhSmS2ý²kW5lRg2FRDÓ^kdgkl^Dmunotes.in

Page 87

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
87Kklh_kSD]ªIk_m5lRUo_g2Ik_dmK5lRld]kS²\k_SkSUnl]ªb5htS^k]nbt
D]ªIkö^k2Wk5DlfªS5lRlNDdoWOtdÁ^kIm6¸Jk4gatÐ^kD2YÆ^k2d_DOx_lW[«V
GkaSkSTxP³^kS8YaÊVSkg2gkVWthm>DE_mg]Ö^k5ht
g2gkVWKxE]éIt]oÐ^k2DWDtatKkSWkhm4WtDg2ÖTkÿlø^kS2ý²kW5lR
4WYtl±SGNWk2emg2[2lVSKxE]éIt]oÐ^k2DWD_SkSY_2SnStg2gkVWk2emg2[2lVS
KxE]éIkldIk_D_SWkhmSÿDÐY Ó^dÖTkYD lD2dkg2gkVWÓ^dÖTkYDkWt
g2gkVWk2ItdkNYD_SkWkÿÂ^tDg2\kÓ^KxEm]5lRg2VmIkldIk_D_kdk4em^kUm
S^k_DtamYklhKt
‘^xµ^ÿ]kRkSDneag2gkVWtWkhmSZĉg2gkVWt4gRtYn_tgtWkhmÂ^k2¸^kDPt
ÿDÐY^eÖdmYRtYoRªD_Á^kgkOm5dÔ^DDyeÐ^g2I5lRgk]kÆ^S3g2ÖTtgkOm
8Y^nĉDyeÐ^g2I4gkdtSÂ^k2ItDyeÐ^g2IldIk_kSWGtSkg2gkVWk2ItdkNYD_Rt
dtbtIk4YÓ^^OłeDSt
’g2gkVWk2IkdkY_gdō°]DtatakWkhmDVmDVm5VmIdkNYDtatamg2gkVWt
gdō°]DtamKkSWkhmS>DS_Stg2ÖTkÂ]D8lĥĶtYoRªD_Rkö^kÿDÐYk2Yt±kD]m
ÿkVkÆ^ÿDÐYk2d_Dk]D_S5htSlD2dkÂ^k2WkÂ^k2¸^kDyeÐ^5lR
K[k[Ukö^k2Wngk_5ÓhkWkÂ]DDk^¥lUamKkSWkhmS
“g2gkVWtldg2FSYRtlW^nĉDtamKkSkSg2gkVWk2ItdkNYD_Á^kYodêKnbRkö^k
DyeÐ^5lR\ol]Dk2Wngk_^tRk_m]kFRm5lR8YaÊVg2gkVW±]StIkg]úŀlĶDxW
4gRt]hÂdkIt5ht^tRkö^k]kFÁ^k2ItldĴtfRWD_Skah_m5dtFlD2dkDÐYWtd_
42UkKg2gkVWk2ItdkNYD_RtÿkVkÆ^ø]g]KoWGtRtg2ÖTk2ItÅ^t^a±kSGtRt
VxDkUk^D4goeDSt
”g2gkVWk2gkOm[ö^kI4lW^xlKSldW2Â^k4WtDg2ÖTk2]Å^tWdWdmWÿDÐY
dtbxdtbmg]x_^tS5htS^kYuDìDkhmÿDÐYKtg2GNWk2ItÅ^t^5lR_RWmSmem
Knbatat5htSSt]hßdkIt5htSUng_mDPtDkhm6S_ÿDÐYKtg2ÖTk2¸^kÅ^t^5lR
_RWmSmemKnbatatWkhmSSt6SDt]hßdkItWkhmSÂ^k]nbtDxRSkÿDÐY]hßdkIk5ht
htexVRt5lRÂ^kWngk_g2gkVWk2ItdkNYD_Rt5dÔ^D5ht
•g]Ö^k dkUk2WkÿlSgkUUtÁ^kgkOmg2gkVWt[UaRtYnÆhk4WtDg2ÖTk2]Å^tg]Ö^k
5lRdkU4VoW]VoWdkQSKkSkSht4FUmWuglFªD5htDk_RDk^ª±]lW^xKW
4goWhm4WYtl±S5ÓhkWtg]x_^tSkS^kIk4Tª4gkWkhmDì>EkīkWtDVmhmmunotes.in

Page 88

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
88g2gkVWt[UaamYklhKtSÌhRoWg]Ö^kdkUk2ItÖdłYexVRt5lRÂ^kWngk_
g2gkVWk2ItdkNYD_Rt5dÔ^D5ht
–g2gkVWk2IkdkY_4g]kVkWDk_DYRtUÖS?dKmDpS5htÿDÐYk2ItÓ^dÖTkYW
D_SkWkgdªľxSdkY_5lRdkNYUÖS?dKmD_R D_Rt]hÂdkIt5ht[ö^kI
g2ÖTk2]Å^thtak2[ÖÿtPemNd_ÖdhÖStDtatKkStº^kS[ö^kIUkýnNm4gSkSÂ^k]nbt
g2ÖTtWtgvÉNdt4_S^k_DtatYklhKtÖÿtPemNWkhmľxSdkNY5lRdkY_
UÖS?dKmD_R D_Á^kgkOm
—g2gkVWk2gkOmg2ø]Rÿlø^k4Yn_m5htgk]kl^DDtatamg2gkVWtldldVld\kF
5lRldldVÿDÐYk2gkOmDk]D_RtÿDÐYÓ^dÖTkYWkSgk]kÆ^5ht^kIk4Tª
Dkhmg2gkVWtgkVk_RYRtldldVld\kF5lRÿDÐYk2Ĭk_tdkY_amKkSkS[ö^kIUk
gk]kl^DDtatamg2gkVWtDxRÂ^khmYn_temg2ø]RkImÿlø^kWD_SkÿDÐYStÿDÐY
Y^«SdkY_amKkSkS
’’_RWmlSD]oÐ^]kYW5lRlW^2ýR
’’_RWmlSD]oÐ^]kYW5lRlW^2ýR
Vx_RkÂ]DÓ^dÖTkYWkIk 42lS]NÈYkÌhRKtVx_R]oÐ^k2DW5lRlW^2ýR[UaÂ^kÓ^dgk^
dkSkd_Rk]nbtgdª_RWmSm\ldÕ^kSma[Uak2¸^k4VmW5htSVx_R]oÐ^]kYW5lRlW^2ýR
ÿlø^kÌhRKtg2ÖTkÂ]D8lĥĶtgkÅ^D_Á^kgkOmlUatÐ^kVx_RkImÿ\kdmSklWlIJSD_Rt
5lRKtÓhk5dÔ^D4gtaStÓhkgnVk_kÂ]DDk_dk7D_Rthx^
gk]å_D]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRkIt]hßd
 Dk^ª±]Sk]kYWVx_RkÂ]D]oÐ^]kYWaà^]kWDDk]lF_mlWlIJSD_Á^kg ÿk_2\
D_St]FÿÂ^±Dk]lF_mÌhRKt8Yk^^kdkÖSldDDk]lF_mImSnaWkldIaWK_
4gÐ^kgexVÁ^kgkOm]kWDaà^kemDtamKkStK_ldIaW5QbatS_Â^k2It
ldĴtfRDtatKkSt4ekldIaWD]mD_Á^kgkOmgnVk_kÂ]D8Yk^DtatKkSkSS_
4ekÿDk_tDk^ªÿUeªW]xK]kYVx_R]oÐ^k2DW5lRlWdPm]nbte³^5ht
 IkaoldĴtfRVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW^kFphmSDkEkamDk^ªD_StDìDk_R
Ó^dgk^kSmadkSkd_RgSS[UaS4gStgk]kÆ^S]kWDaà^5lRÿÂ^±
Dk]lF_m^k2¸^kSl\ÆWSk4lÖSÂdkS4gStlW^l]SVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW
Ó^dgk^kgkOm Dk]lF_m¸^k4Yt±k2It]oÐ^]kYWldĴtfR5lRgnVk_RkD_Á^kIk>Dmunotes.in

Page 89

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
89dÖSnlWķ5lRÿ\kdm]kFªÿUkWD_StgDk_kÂ]DZ_DÓ^dgk^kakDk^D_Sx5ht
Stgk2FoeDSx5lRSx^xµ^]kFkªd_5ht^kImYnĶmDłeDSxWDk_kÂ]DZ_Dht
gk2FoeDSxDìÓ^dÖTkYW 5lR D]ªIkö^k2Im Dk]lF_m [UaRt 5dÔ^D 5ht.
‘ gnVk_kÂ]DDpSmKtÓhkVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW4ek±týk2WkgolISD_StKtTtÓ^dgk^
Vx_RkÂ]D8lĥĶtYoRªD_SWkhmStÓhkg]Ö^kgxPdÁ^kgkOm gnVk_kÂ]DDpSmDtÐ^k
Kk9eDSkS8Ukh_RkTªK_>EkīkÓ^dgk^kakDbatDìD]ªIkö^k2WkUtÁ^kS
5atÐ^k4ÿ\kdmÿle±Rk]nbtÂ^kImVx_RkÂ]D8lĥĶtYoRªhxSWkhmSÓ^dgk^
ÿle±RDk^ªø]S^k_DłeDSxKtDyeÐ^g2I5RSkSKtg2ÖTtItVx_RkÂ]D8lĥĶ
gkÅ^D_Á^kg]USD_SkS
’ lUekÿUkWD_StVx_R]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRÓ^dÖTkYWkghtgnlWlIJSD_Á^kg
g±]D_StDìg2ÖTk^xµ^lUetWtKkS5ht5lR5dÔ^DStTtgnVk_kÂ]DDk_dk7
DtamKkSt
“ ]kFªUeªWÿUkWD_StVx_R]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRg2ÖTtSmaÿÂ^tDkgÓ^dÖTkYD
5lRDk]Fk_UxGk2Wkhm]kFªUeªWÿUkWD_StÂ^k2ImDk]lF_m]kWDk2emaà^kemDem
SnaWkD_SthtStleDSkS5lRÂ^k2Wk]klhS5htDìStIk2FatDk]IkaoOtdoeDSkS
lD2dkDk]lF_mgnVkłeDSkSht\ldÕ^kSmaÿDÐYk2¸^klW^xKWkgkOm ]kFªUeªDSßdt
UtEmaÿUkWD_St
” 5Â]ldĵkglW]kªRD_SxVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRVx_RkÂ]D
Ó^dÖTkYWÿlø^tSgh\kFmÿÂ^tDk¸^kÿÂ^±Dk]lF_m[ĥa]klhSmÿUkWD_Stº^k2Im
Dk]lF_mIk2Fam5htÂ^k2Ik5Â]ldĵkgdkQSxÂ^k2IkůrD_tDvPªDk^]OtdÁ^kgkOm
Â^k2Wk8°]Dk]lF_m_kEÁ^kgkOm5lRgkÅ^D_Á^kgkOmÿtå_SDtatKkSt[kht_ma
úkhDg_Dk_m4lVDk_m\kFVk_DIk2FÐ^kDk]lF_mWtÿ\kldShxÁ^kIme³^Sk
5ht
• gSS4l\ÿk^ÿUkWD_kVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRVx_RtÂ^k2ItÅ^t^
lDSmÿ]kRkSgkÅ^D_S5htS^kd_gSS4l\ÿk^ÿUkWD_Stht_RWmlSDk_k2Wk
gk2FStDìStÅ^t^k2¸^klDSmKdb5htSK__RWmSm5YatÅ^t^gkÅ^D_Á^kSZk_
D]mYPamS_Vx_RkÂ]D]oÐ^]kYWÿlø^khmDkGPam^kd_ldIk_D_Á^kIm5lR
W2S_gnVk_kÂ]DDk_dk7D_Á^kImg2Vm5ht4ekdtbmVx_RkÂ]D]oÐ^]kYWÿlø^k
hmSn]¸^kgkOm>DWdmWaà^S^k_D_Á^kIm]hÂdkImg2Vm5ht.munotes.in

Page 90

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
90– 6S_]hßd
gnŁdkSm¸^kNÈÈ^kd_g2\kÓ^g]Ö^kBbEk5lRg2\kÓ^8Yk^gnIdkDk^ª±]StIt
lW_m±RD_kº^kghVx_RkItldldVGND42]akS5RatKkS5htS5lRgnVk_Rk
gnIdk
’’gk]å_D]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRk¸^k]^kªUk
) lW^2ýRk¸^k]^kªUk_RWmlSDk_k2gkOmlW^2ýRkIm]^kªUkO_dRtDVmhmgxYtDk]Wkhm
KkÖSlW^2ýRk]nbtÓ^dÖTkYDk2Im±]Sk4g±]hx9eDStUng_mDPtEoYD]m
lW^2ýRVx_RkÂ]D]oÐ^]kYWÿlø^k4ÿ\kdm[WdoeDSt
aGn°]Dk^ª]xKRmÓ^dÖTkYDghgkÂdå_SYå_Rk]]xKÁ^kgkOmDaD_SkS
Yå_Rk]mDk]lF_md_Vx_RkIkldÖSkå_Sÿ\kdUnaªl±SDtakKkSx
‘gnVk_kÂ]DDpSmEIªdkQdoeDStDVmDVmVx_RkSldIaWhxSt5lRg2ÖTtWt
gnVk_kÂ]DDk_dk7D_Rt5dÔ^D5htKtg2YoRªVx_RkÂ]D^xKWkYoRªYRtUnŁÖS
D_StYå_Rk]mVx_RkÂ]D^xKWkÂ^kIm8lĥĶt5lR]kWDtgnVk_Á^kImF_K5ht
^kgkOm4lVDg2gkVWt5lRdtb5dÔ^D5ht
’ghDk^kªImD]S_SkVx_R]oÐ^k2DWkÿ]kRtVx_R42]a[KkdRmgkOmÓ^dÖTkYW
5lRD]ªIkö^k2ItghDk^ª5lRgh\kF5dÔ^D5htUnU¨dkWtVx_R]oÐ^]kYWVx_R
Ó^dÖTkYWkIk42lS]NÈYk4gÐ^kWt4WtDUkUnaª±DtatKkStÓ^dÖTkYW5lR
D]ªIk_mVx_R]oÐ^]kYWF2\m_YRtWGtÁ^kIt>DDk_RÌhRKtStdtbGtRk_tÌhRoW
g]KSkS
“^xµ^Yå_Rk]]xKÁ^kItgkVWlWdPÁ^kSg]Ö^kVx_R]oÐ^k2DWkSma>DDk^ª
ÌhRKtVx_R42]a[KkdRmItYå_Rk]]xKRtVx_RkÂ]D^xKWk2¸^kYå_Rk]k2It
]oÐ^k2DW5lR]xK]kYD_SkWkdÖSnlWķSk_kERtht>D]xOt5ÓhkW5htK_m
_RWmlSDk_5lTªDldVkWÿijkdam5lR]nakESmgk_´^k]oÐ^k2DWkImgkVWt
dkY_SkSY_2SnDkhmg2DÐYWk5htSKgtDìÓ^dÖTkYD]StlD2dk^xFUkW]xKRt
DOmR5ht]xKÁ^kgkOm^xµ^gkVWt4gÐ^kg8YaÊV5ht]F Vx_RkÂ]D
]oÐ^k2DWkImÿlø^kgxYmhxSt.^xµ^]xK]kYgkVWk2Ik4\kdVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW]2U
D_Sx
”dÖSnlWķ4hdkakImg]Ö^k:Vx_R]oÐ^k2DWk]Å^tatEkY_m±R4hdkak2]Å^tDkhm
gkÌ^4gStKtDVmDVmdk7N[kSÌ^kUt9eDSkS._RWmlSDk_k2Wkgk]å_D^xKWt¸^kmunotes.in

Page 91

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
91ÿFSmIk ÿk]klRD 4hdka gkU_ D_Á^kIt 5ÓhkW 5ht. Yå_Rk]k2It ]xK]kY D_Á^k¸^k
YĦSéÿ]kRt^k lWDkak2¸^k 4hdkakU_Ì^kW dÖSnlWķSk UtEma >D 5ÓhkW 5ht.
’’‘gk]å_D]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRS2ý
 E2PldĴtfR: ht >D S2ý 5ht Kt Ó^dÖTkYW Vx_RkWngk_ g2ÖTtIm ÿÂ^± gkÅ^ Dtatam
Dk]lF_m 5lR 4Ytl±S Dk]lF_m ^kSma 42S_ BbEo eDSt. ldldV Ó^dgk^ gkVWt
5lR FnRx°_ ldĴtfRkghSt ÿÂ^± 5lR 4Ytl±S Dk]lF_m]Vma 42S_ ghK BbEo
eDSt.
5lTªD8Yk^k2SFªS42S_ldldVFnRx°_k2¸^kghkÍ^kWtBbEatKkSt>D]tDk2em
Ó^kdgkl^DIaWk2Ikg2[2VKgtlWÓdbldøìStDk^ª_S\k2PdaIkaoFnRx°_lWÓdb
WZkStlWÓdbldøìFnRx°_6
ldYRW8Yk^k2SFªSldøì[kKk_kSma\kFÖYVªDk2ImDk]lF_m6Â^kUé¸^kldĴtfRkgh
42S_BbEatKkSt
>gPÊÐ^oBNmldĴtfRhtÓ^dgk^k¸^k>DoRVx_RkÂ]DlÖTSmIt5lRÂ^k¸^k
Y^kªd_RkIt42Dt±R 5lRldĴtfRD_Á^kgkOmgdkªSÿlgĦgkVW5htÂ^kIkhtSo
Vx_RBbERt5htKt>DldleĶÓ^dgk^ÿkłYS^k_D_ta4gtÓ^dgk^ÿkłY
>Ekīkg2ÖTtImg2gkVWt5lR±]SkSgtIg2ÖTk.º^kdkSkd_RkSDk]D_StÂ^k
Y^kªd_Rk¸^k5dÔ^DSk2Wkgdō°]g]TªWUt7ahtg2ÖTt¸^k5S5lR[kht_magdª
gDk_kÂ]D5lRWDk_kÂ]DGNDYkhStKt^ekd_Yå_Rk]D_SkSº^kdkSkd_RkS
g2ÖTk Dk^ª_S5htÂ^kIkgng2FS4Ë^kg[UaÂ^ků¤PIk42UkK[k2VÁ^kg]USD_St
5lRg2ÖTt¸^klWRª^ÿlø^tSÂ^k2Ikg]kdteD_Á^kg]USD_St.
‘YtÖNldĴtfR: g2ÖTt¸^k Vx_RkÂ]D ]oÐ^k2DWkgkOm YtÖN S2ýkS Y^kªd_Rk¸^k _kKDì^
5lTªDgk]klKD 5lR Sk2lýD GNDk2It ldĴtfR g]kldĶ 4gSt.
_kKDì^ dkSkd_R _kKDì^ GND ht lW^] 5lR ldlW^]WDk^Ut]2Pbt 5lR
Y^kªd_Rm^ lWDf 6Â^kUm ]kWat KkSkS. 5lTªD GND Ó^dgk^kgkOm g2Vm 5lR VxDt
BbEÁ^kgkOm [kKk_kS ÿIlaS 5lTªD Yå_lÖTSm UeªdSkS
5lTªD dkSkd_R: Ó^dgk^kgkOm g2Vm 5lR VxDt BbEÁ^kgkOm 5lTªD Yå_lÖTSm
5lTªD Vx_Rt 5lR 5lTªD Ó^dÖTk [kKk_kS ÿIlaS 5lTªD GND ÿUleªS D_SkS.munotes.in

Page 92

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
92gk]klKD dkSkd_R: gk]klKD GND úkhDk2It dSªWúkhDk2Ik axDg2´^kekľm^ W]nWk
5lRU°Dgdō °] ^xµ^ Vx_Rk2gkOm axDk2Im ]oÐ^t 5lR Y_2Y_k UeªdSkS.
Sk2lýD dkSkd_R: Sk2lýD GND 4Â^2S g2dtUWema 5lR FlS]kW 4gSkS. 5KIt
S2ý²kW 8īkgkOm Dka[kĻhx7a S2ý²kWk¸^k adlID lD2dk [UaÂ^k en2EatIt ÿUeªW
D_ta. S2ý²kWkSma dtFdkW [Uak2]nbt 5]¸^k ^xKWk 5lR Ó^dgk^ Vx_Rt 4ÿIlaS
hxSkS
’[¤I]klD«F: g2ÖTtak 4Ytl±S Yå_Rk] l]bSx Dì Wkhm ht BbEÁ^kgkOm ht Vx_RkÂ]D
]oÐ^k2DWkIt S2ý 5ht. K_ Sx 4Ytl±S Yå_Rk] gkÅ^ D_Á^kS 4^eÖdm LkakS_ÿÂ^±
lWDka 5lR 4Ytl±SlWDka^kSDk ^ Z_D 5htStg]KSt.
dkÖSldDDk]lF_m]xKÁ^kgkOmg2ÖTtWt]kWDDk]lF_m[¤I]kDªlWlIJS D_Rt5dÔ^D
5htVx_RkÂ]D^xKWk5lR]klhSm g2DaWk¸^kDk]lF_mItlW^l]SlW_m±R5lR
]xK]kYlUatÐ^klø^kDakYk2ItdkÖSldDYå_Rk]UeªdSt5lRlø^kDakYk2It[¤I]kDª
lWlIJS D_St.
’“ 4Tªg2DaYm^lW^2ýR
’“4Tªg2DÐYm^ lW^2ýRÓ^k´^k
4Tªg2DÐYm^ lW^2ýR hm ldldV lø^kDakYk2gkOm 42UkKYýD S^k_ D_Á^kIm ÿlø^k 5ht
5lR 42UkKYýDkSma 5DPtdk_mIm dkÖSldD 5DpSmem SnaWk DtÐ^kg ldIaW 4gÐ^kg
Kt \ldÕ^kS Uo_ D_k^It 5ht. 4ek ÿDk_t 4Tªg2DÐY ht >D gkVW 5ht 5lR 4Tªg2DÐYm^
lW^2ýR ht 42lS] Yå_Rk] 5ht. 4Tªg2DÐYm^ lW^2ýR hm >D 4E2P ÿlø^k 5ht Km lW^xKW
5lR g]Æd^ D_Á^kg ]US D_St. ht lW^2ýRkIm YĦS UtEma ÿUkW D_St.
Ungö^keÊUk2S4Tªg2DÐYm^lW^2ýRhm4emÿlø^k5htº^kĬk_t\ldÕ^kSmaDkakdVmgkOm 
[KtNS^k_DtatKkSkS5lRK_l\ÆWSk4gtaS_exVÁ^kgkOmÿÂ^±Dk]lF_memSnaWk
DtamKkSt4Tªg2DÐYm^5DPtdk_mImÿÂ^±5DPtdk_memSnaWkÓ^dÖTkYWkgl\ÆWSk
exVÁ^kS5lRDxRÂ^khmlda2[WD_SkgnVk_kÂ]DDk_dk7D_Á^kg]USD_ta
āk8W5lRhvdPª^k2¸^k]St 4Tªg2DÐYm^lW^2ýRhmEIªg]Æd^gkVÁ^kIm>DÿRkam
5htº^kS4Tªg2DÐYS^k_D_Rtld\kFk2¸^kDk^kªItg]Æd^D_Rt5lRK[k[Ukö^k
ÿÖTklYSD_RtÿÂ^±Dk]lF_mImSnaWk[KtNemD_Rt5lRKkÖSmSKkÖSWZk
l]bdÁ^kgkOm Yå_Rk]k2d_Dk^ªD_Rtg]kldĶ5htmunotes.in

Page 93

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
93’“4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkItZk^Ut
WÉ^kIt]hSmD_R4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkIkhtSo>2N_ÿk6LIkWZkKkÖSD_Rt5htht
Å^t^gkÅ^D_Á^kgkOmldldVDk]k2It^xµ^lW^xKW5lRg]Æd^hkSmGtSatKkSt
ldldV\k2Pda5lR]hgoaEIkªd_^xµ^lW^2ýR5htg2gkVWk2IkKkÖSmSKkÖS
dkY_DtakKkSx
ÿ\kdmg]Æd^4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkĬk_tldldVlø^kDakYk2ImDk^ª±]Sk5lR
Dk]DkKÿ\kdmYRtg]Ædl^SDtatKkStldldVDk^k«It[KtN>D]tDk2emKxPatat5lR
4da2[oW4gSkS4Tªg2DÐYkImÿ\kdm42]a[KkdRmldldVld\kFk2¸^kg2[2lVS
D]ªIkö^k2¸^kghDk^kªd_4da2[oW4gStg]Æd^5lRghDk^kªd_\_lUÐ^kWt
YodªlW^xlKS8lĥĶtgkÅ^hxÁ^kg]UShxSt
‘ldleĶÅ^t^t5lR8lĥĶt4Tªg2DÐYk¸^kÿlø^tĬk_tldldVld\kFk2Im8lĥĶtÂ^k2¸^k
ÿ\k_maxDk2emgÐak]gaSDłW5Fk9O_ldamKkSkS^k]nbtg2ÖTtImŀĶmÖYĶ
hxSt5lRÖYĶYRtlWVkªå_S8lĥĶtgkÅ^DtÐ^kWtD]ªIkö^k2Imÿt_Rk5lR]Wx[adkQSt
’Dk]lF_m]xKÁ^kItgkVWldldVld\kFk2Wkaà^ÿUkWDłW4Tªg2DÐYm^lW^2ýR
Ó^dÖTkYDì^Dk]lF_m]xKÁ^kgkOm>DgkVWÿUkWD_StÿÂ^tDld\kFkgkOmÅ^t^
lWlIJSDtat5htSdkÖSldDDk]lF_mImSnaWk]kWDk2emDtamKkSt5lRÿlSDoa
ldIaWk2ldłĦDk_dk7D_Á^kgkOmemfªÓ^dÖTkYWkDPtldIaWkImSøk_DtamKkSt
4ekÿDk_tld\kFÿ]nE5lR6S_4lVDk_m^k2¸^kDk]lF_md_gSSWK_Otdam
KkSt
“Dk]DkKkS4TªÓ^dÖTkEIkªIt^xµ^lW^xKWDtatKkSt5lR5lTªDg2gkVWt6ĶS]
dkY_kgkOmOtdamKkSkSZk^Ut ÿT] 8īxFk2Wk 5lR W2S_ _kÕům^ 4TªÓ^dÖTtg
g]lYªS DtatKkSkS.4Tªg2DÐYm^lW^2ýRUnl]ªbg2gkVWk2]Å^tg2dVªWÿ\kdmdkY_
5lR4YÓ^^Uo_D_Á^kgkOm8Y^nĉ5ht
” D]DndSYRklWlIJSD_RtÿÂ^±Dk]lF_mImSnaWk[KtN¸^kDk]lF_memDtÐ^kWt
D]DndS GNDlUgoW^tSkSKtRtDłWDk]lF_mgnVk_Á^kgkOmÂ^k2¸^kd_a±D¤lþS
DtatKk7a
•gkSÂ^kWtDk]lF_mgnVk_Rt[KtN¸^kSnaWtSÿÂ^±Dk]lF_mItldIaWdk_2dk_WŌUdat
KkSt5lRÿlSDoaldIaWÂdå_SgnVk_Á^kgkOmgnVk_RkDtÐ^kKkSkS4Tªg2DÐYm^munotes.in

Page 94

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
94lW^2ýRk¸^k4WnYlÖTSmShtatEkdfkª¸^k4Et_mgDtatKk9eDStº^kĬk_tdtb
gnVk_RkZaUk^mlD2dkÓ^kdhkå_D4goeDSWkhm
–ItSWk^k]nbtD]ªIkö^k2]Å^t[KtNItSWklW]kªRhxStD]ªIkö^k2gkOmaà^lWlIJSDłW
Â^k2WkÂ^k2¸^kK[k[Uk_mImKkRmdDłWlUamKkStÿÂ^tDkakÂ^k¸^kDPoWDk^
4Ytl±S5htht]klhS5ht5lRSx5YatDk]4E2PYRtIkaoOtdSx
— EIªD]mD_StgÅ^k¸^kDkbkSÖYVkªÂ]DKkFlSD4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkIm
]hßdYoRª\ol]Dk5htÿÂ^tDÓ^kYk_mldøìdkQdÁ^kgkOm8ÂYkUWEIªD]mD_Á^kIk
ÿ^ÂWD_Sxº^k8ÂYkUWk2]Å^tWZk4lVD5ht4ek8ÂYkUWk2ItStg2^xKWD_Á^kIk
Sxÿ^ÂWD_Sx
Ž ÿxÂgkhW^xKWk2IkYå_I^4Tªg2DÐYm^lW^2ýRÿRkam]x[UÐ^k¸^kÿxÂgkhW
^xKWk2IkYå_I^D_Á^kgg±]D_St[KtN5lRÿÂ^±Dk]lF_mImSnaWkDk^ª±]Sk
lWlIJSD_Á^kgg±]D_ta8¸I5lRD]mDk^ª±]Sk4Wnø]t^xµ^å_Â^kYn_ÖDpS
lD2dkWkDk_Á^kS ^tSkS
lWŁY^xFm8ÂYkUWt5lR8Yø][2UD_Rt4Tªg2DÐYm^lW^2ýR8ÂYkUWtÿlø^k
5lRld\kFk2]Vma4Dk^ª±]SkÿDND_St>DoRWZkgnVk_Á^kgkOmSxNklW]kªR
D_Rk_tld\kF[2UD_Rt ht8Y^nĉO_St
’“‘4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkIm]^kªUk
4lWlIJS\ldSÓ^42UkKYýDhm42UkK5lR\ldSÓ^ [k2VÁ^kImÿlø^k5htht
\ldÕ^DkbkgkOm S^k_Dtat5ht\ldÕ^kgkOmgdō°]42UkK4goWhm42UkKWth]mI
E_tOłeDSWkhmS\ldÕ^Wth]mI4lWlIJS4gSt5lR\ldÕ^kSKmYå_lÖTSm
lW]kªRhxÁ^kIme³^Sk5htSm[UaoeDSt\ldÕ^kSmaYå_lÖTSmSma [UaDkhm
42UkKk2¸^k5Vk_kd_S^k_DtatKkRk_t[KtNl[GPdSkS
4Tªg2DÐYm^gnVk_Rk5dÔ^DDkhm4NmÿIlaShxSma^kFplhSDk2d_42UkKYýD
S^k_DtatKkSt\ldÕ^kSma4lWlIJSSt]nbtFphmSV_atÐ^k4Nmÿ[bhx9eDS
WkhmSÂ^k]nbt4Tªg2DÐYm^8lĥĶk2Im8KbRmD_Á^kImF_K5htaà^k2¸^kdk_2dk_
YnW_kdp°m]nbt4Tªg2DÐYkIt]oÐ^D]mhx7a5lRYnW_kdaxDWk2]Å^tÿI2PEIªUtEma
g]kldĶ5ht
‘Dk^ª±]Ó^ĉéWkY_kdp°D_St4Tªg2DÐYm^lW^2ýRÿRkam42SFªSg2ÖTtSmaÿÂ^tD
Ó^ĉìakaà^lUatKkStDkhmDk^ª±]Ó^ĉì4goeDSkSKtaà^Yk_DłeDSkSmunotes.in

Page 95

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
95axDk2Imgk]kÆ^ÿdp°mDtdbaà^gkÅ^D_Rt5htÂ^k]nbt[KtNÓ^dÖTkYDì^
8Yø]k2d_]^kªUk5RoeDSt
’g]Æd^kImg]Ö^k4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkIt^eldldVld\kFk2]Vmag]Æd^kd_
4da2[oW4gSt>Dkld\kFkImDk]lF_m6S_ld\kFk2¸^klWDkak2d_Yå_Rk]D_St
g]Æd^k¸^kg]Ö^td_]kSD_Á^kgkOm4Tªg2DÐYm^4lVDkö^kImF_K5htÿÂ^tD
lI2Sk4Tªg2DÐYm^4lVDk_mlW^nĉDłeDSWkhmldldVld\kFk2]Å^tg]Æd^kIk
4\kd^k]nbtDk]lF_mE_k[hxSt
“ldldVld\kFk2]Å^tg2Gfª4Tªg2DÐYm^lW^2ýRk]nbtDk^kªÂ]Dld\kFk2]Å^tg2Gfªhx9
eDSxÿÂ^tDld\kFm^ÿ]nEÓ^dgk^k¸^kÅ^t^kIkldIk_WD_Sk5YÐ^kld\kFm^
Å^t^k2ImlI2SkD_SxÿÂ^tDld\kFKkÖSmSKkÖSlWVmItdkNYD_Á^kIkÿ^ÂWD_Sx
5lRÖdS3ItlWVkªå_Saà^gkÅ^D_Á^k¸^kŀĶmWtldIk_D_SxÂ^kĬk_tldldV
ld\kFk2]Å^tdkUlW]kªRhxSkS52S_ld\kFm^ÿlSÖYVkªg2YoRªg2ÖTt¸^kDk]lF_mak
VxDkUt9eDSkS
” emfªÓ^dÖTkYWk¸^k g]TªWkd_4da2[oW4gRt4Tªg2DÐYm^lW^2ýRÿRkamemfª
Ó^dÖTkYWk¸^k g]TªWkd_4da2[oW4gStÓ^dÖTkYWkWt^kÿRkam¸^k^ek[ĥa
8Âgkhm4gatYklhKt5lRÂ^kgkOmYoRªYklO2[klUakYklhKtK_DxRÂ^khmdtbmemfª
Ó^dÖTkYWkDPoWg]TªWkIk4\kd4gtaS_hmÓ^dÖTkDxa]Pta
’”gk_k2e
_RWmSmIm42]a[KkdRmÌhRKtlWdPatÐ^k_RWmSmakDpSmS5RRthx^^xKWkS^k_D_Rt
8Yø]k2ImBbED_Rt8Yø]k2ItFND_Rtg2^xKWkIt5lRg2gkVWk2ItdkNYD_Rt
^kgk_´^kDkhmYkdak2ItVx_RS^k_D_Rtg2gkVWk2Ik4\kdE_k[Yå_\klfSÿlø^k
g]TªWkIk4\kdYkOYn_kdkWgRt6Â^kUmgk_´^k Dkhm]^kªUk2]nbtStúÖS5ht
g2gkVWdkNYhm>Dÿlø^k5htº^k]Å^t>EkUmD2YWmdÖSolD2dkgtdk2¸^k8ÂYkUWkgkOm
Unl]ªbg2gkVWtDxOtdkNYD_k^ImhtO_dStg2gkVWdkNYhm>DÓ^dÖTkYWlø^k5htKm
Vx_RkÂ]Dg2gkVWÓ^dÖTkYWkem KdboWg2[2lVS5htľxSk2¸^kdkNYkakDkhmldleĶ
]hßd5htKgtÿ\kdmg2gkVWk2It Ó^dÖTkYWg2gkVWk2Ik 4YÓ^^ D]m D_Rt8ÂYkUDSk
dkQdRtD]ªIkö^k2It ]Wx[a gnVk_Rt 6. ^kak Dkhm 5ÓhkWk2Ikhm gk]Wk D_kdk akFSx Kgt
g2gkVWk2Im D]S_SkľxS dkY_ 4WnDoa Wkhmldg2FSYRt lW^nĉ Dtat KkSt 6. munotes.in

Page 96

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
96Vx_RlW^2ýR[UaRk_mFplhSDtldIk_kSGtStKtVx_RO_dSt_RWmSmIm42]a[KkdRmhxS
4gSkWkÂ^kItgSS]oÐ^]kYWD_St5lRVx_RWdmWF_KtWngk_g]k^xlKSD_Á^kgkOm
5dÔ^DNÈYt 8IaSt
’•ÖdkÅ^k^
EkamlUatÐ^kY^kª^k2]VoWgdkªS^xµ^8°_lWdPk
(((((((((((( ÌhRKtg2ÖTtImlWdPatam_RWmSmDpSmS5RRtÌhRKtVx_RkÂ]D
8lĥĶt5lRaà^gkÅ^D_Rt
_RWmSm42]a[KkdRmVx_RS^k_D_RtVx_RlW^2ýRVx_R]oÐ^]kYW
_RWmSm42]a[KkdRm]Å^t((((((((((( g]Ö^kgk]ma5ht
g2gkVWk2Ik4\kdg]TªWkIk4\kdg2dkUkIk4\kdhtgdª
‘g2gkVWdkNYgna\D_St((((((((((((((( 
g2gkVWk2Ik4YÓ^^dkQdRtD]m8ÂYkUDSkg2gkVWk2Itÿ\kdmÓ^dÖTkYWD]m
D]ªIk_m]Wx[a
’((((((((((( htVx_RlW^2lýSD_Á^kItS2ý5ht
FrYldĴtfR>gPÊÐ^oBNmldĴtfRYtÖNldĴtfRhtgdª
“(((((((((((((( hm4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkIm]^kªUk5ht
d_¸^kÓ^dÖTkYWkItg]TªWWZkdkQdRtÿ\kdmg]Æd^D]DndSYRklWlIJSD_Rt
^kd_4da2[oW5ht
EkamaldVkWtE_m5htSDìExNmStgk2Fk
]obUtegk]å_DlWdPmd_Yå_Rk]DłeDSx
g2gkVWdkNYkSÿDÐYkgkOm5dÔ^D4gatÐ^kgdªg2gkVWk2ItlW^xKWg]kldĶ
5ht
‘Ym6>gNmldĴtfRkS
Ym
ÌhRKtYvlagmmunotes.in

Page 97

प्रकरण ४ रणनीती अ ंमलबजयावणी, म ूल्मयापन आयण यन्ंत्रण
97’å_gxgª4raxDteWhm4emÿlø^k5htº^kĬk_t\ldÕ^kSmaDkakdVmgkOm [KtNS^k_
DtatKkSkS5lRK_l\ÆWSk4gtaS_exVÁ^kgkOm ÿÂ^±Dk]lF_memSnaWkDtam
KkSt
“ 4Tªg2DÐYm^lW^2ýR8ÂYkUWEIªD]mD_Á^kg]USD_StFN
4
FN
[
g2gkVWk2It5^xKWȲdWÖYSm5lR^2ýtgkVWt5lR8YD_RtgklhÂ^\ylSDg2gkVWtȳ[kĻdkSkd_R‘[¤I]klD«FȴVx_RkÂ]D42]a[KkdRm]Å^tYk9a’gk]å_DlW^2ýRȵgk]å_DÓ^dÖTkYWkIk42lS]NÈYkȶ_RWmSmlW^2ýRkItS2ýEkama ÿijk2Im gldÖS_ 8°_t lahk
gk]å_DlWdPmd_Yå_Rk]D_Rk_tGNDDxRSt5htS"
gk]å_DlWdPÌhRKtDk^"Â^kIt]hßdgk2Fk
‘gk]å_D42]a[KkdRm]Å^tg]kldĶ4gatÐ^kNÈYtÖYĶD_k
’Vx_RkÂ]D42]a[KkdRmImg2DÐYWkÖYĶD_kÂ^kIt]hßdlahk
“gk]å_D42]a[KkdRm]Å^tFn2SatÐ^kg]Ö^kÖYĶD_k
”g2gkVWdkNYkIt]hßdgk2Fk
•g2gkVWdkNYk]Å^tg]kldĶ4gatÐ^k5ÓhkWk2ItdRªWD_k
–g2ÖTtgkOmVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW5lRlW^2ýR]hÂdkIt5htÖYĶD_Rt
—]^kªUkVx_RkÂ]D]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRÖYĶD_k
Ž_RWmlSD]oÐ^]kYW5lRlW^2ýRS2ýDk^5htS"
4Tªg2DÐYm^lW^2ýRkItZk^Ut5lR]^kªUk^kd_IIkªD_k
ٟٟٟٟٟٟmunotes.in

Page 98

GND‘
“Ó^dgk^DvYō_tN5lRKkFlSD_RWmSm 
ÿD_R g2_IWk 
“Ž8lĥĶ
“Yå_I^
“DvYō_tNYnW_ªIWk_RWmSm
“‘DvYō_tNWoSWmD_R_RWmSm
“’gk]å_D^nSm
““\k_Sm^gk]å_D^nSm¸^kg]Ö^k
“”gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m 
“•YmYmYm]xPta¸^k_RlWSéItÿekgW
“–gk_k2e
“—ÖdkÅ^k^
“Ž8lĥĶ
^kld\kFkIk4Ë^kgDtÐ^kW2S_ldīkÃ^k«]Å^tEkamag±]SklW]kªRhx7a
• DvYō_tNYnW_ªIWtImg2DÐYWkd5dÔ^DSkKkRoWGtRt
• DvYō_tNYnW_ªIWk_RWmSéItldldVÿDk_ÖYĶD_Rt
• DvYō_tNWoSWmD_R_RWmSéImg2DÐYWkdDvYō_tNWoSWmD_R_RWmSéd_Yå_Rk]
D_Rk_t42SFªS5lR[kĻGNDg]KoWg]KoWGtRt
• DvYō_tNWoSWmD_RkImDk_RtKkRoWGtRt
• gk]å_D^nSmImg2DÐYWk5lRÿDk_ÖYĶD_Rt
98munotes.in

Page 99

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
99• gk]å_D ^nSm¸^k ]hÂdkIm IIkª D_Rt 
• \k_Sm^ gk]å_D ^nSm¸^k 5lR 52S__kÕům^ Ó^dgk^k¸^k g]Ö^k KkRoW GtRt 
• gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_mIt ]hßd 5lR g]Ö^k ^k2It dRªW D_Rt 
• YmYmYm ]vPtaIm ldldV ÿekgDì^ _kWklWSéWk g]KoW GtRt.
“Yå_I^
Ó^dgk^k¸^k YnW_ªIWt¸^k _RWmSm]Å^t D2YWm¸^k Ó^lTS lÖTSmg Dk_Rm\oS 4gatÐ^k
@Y_teWa ]nUzīk2DPt a± dtVÁ^kgkOm 5lR UnŁÖS D_Á^kgkOm Dk^ªYĦSm 5lR Ó^dÖTkYW
4hdka _IWtIm YnW_ªIWk D_Rt g]kldĶ 4gSt.
Y_ÖY_ Zk^Utem_ ÿDÐY hkSm GtÁ^kg2[2Vm UxW D2YÆ^k2]Å^t gh]SmIm \kFmUk_m hxSt YR
Â^kI[_x[_ Â^k2It ÖdkS2Þ^hm lNDoW _khSt 4em >D ^xKWk ÌhRKt gk]å_D ^nSm hx^.
UxGk2]Vak D_k_ g2^nĉ 8īxFkYt±k D]m KlNa 5lR D]m [2VWDk_D 4gSxº^kSUxW
Ó^dgk^ ÖdS2ý Ó^dgk^ 4lÖSÂd lW]kªR D_Á^kgkOm g2gkVWt S^k_ D_SkS. 
gkdªKlWD ]ka]°k lD2dk gtdk ÿUkW D_Á^kgkOm EkgFm Y±5lRg_Dk_mÿklVD_R 
^k2¸^kSak UmGªDkamW D_k_ ÌhRKt gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_mYmYmYmhx^ 
d_ gk2lFSatÐ^k Ó^nÓh_IWk lD2dk _RWmSm, 5VnlWD DkbkS Ó^dgk^ ÖdmDkł eDSkS. Â^k2It
]hßd 5lR Â^kS gk]ma 4gatÐ^k ldf^k2d_ ^k ÿD_RkS IIkª Dtam 5ht.
“DvYō_tNYnW_ªIWk_RWmSm
“g2DÐYWk
DvYō_tN YnW_ªIWk hk eÊU DvYō_tN 5lR YnW_ªIWk ^k UxW eÊUk2Wm [Watat 5ht. DvYō_tN hm >D
D2YWm lD2dk >D FN 5ht S_ YnW_ªIWk YnW_ªIWkÂ]D lD2dk YnÆhk ]k2PRm D_Rk_t Dk] 5ht. S_
DvYō_tN YnW_ªIWk ÌhRKt D2YWm¸^k >Dk lD2dk 4lVD [k[éIt YnÆhk _IWk lD2dk YnÆhk ]k2PRm
D_Á^kIm ÿlø^k >D ÿlø^k 5ht. 
Ungö ^k eÊUk2S gk2Fk^It S_D2YWmIm YnW_ªIWk D_Á^kIm ÿlø^k ]kaDì lD2dk ]kaDì¸^k
_IWtS [UaDK¥ Y_SZtP D_Á^kS 4PIRD2YWmak Ó^dgk^kS 4lVD ÖYVkªÂ]D lD2dk ]xOk
[Ua hxÁ^kIm lÖTSm ^kgk_´^k ldldV Dk_Rk2]nbt 4go eDSt.munotes.in

Page 100

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
100g2gkVWk2Ik 8Y^xF e³^ lSS³^k Ik2FÐ^k ÿDk_tD_Á^kgkOm ]kRgk2?dKm ^2ýk2Ik dkY_ D_Rt
5lR 5Yak [kKk_lhÖgk D]m hxRt _xEÁ^kgkOm8Uk Ztg[nDWt ÓhvNzg4 Y SkÊ^kS GtRt lh
DvYō_tN YnW_ªIWtIm 8Ukh_Rt 5htS.
DvYō_tN YnW_ªIWk 5lTªD lD2dk g2ÖTkÂ]D [Uak2]nbt 4go eDSt.
“DvYō_tNYnW_ªIWtImDk_RtEkamaÿ]kRt5htS3
D2YWm¸^k WÉ^kS gnVk_Rk DŁW \kFVk_DkIt ]oÐ^ dkQldRt.
g2YkUWldamWmD_RldldVSk6Â^kUé¸^k]kÅ^]kSoW dkQ d ldDkgkIt 8°] ]kFª
exVRt. 8Ukh_RkTª, DxDk Dxak D2YWmWt, DxDk-Dxak d Zk2Nk Ļk āk2PIt ]kD¥N S^k_
D_Á^kgkOm >D Dte_m Yt^ 4gatat - FxÐP ÖYvN[kKk_kSoW DkQoW NkDÁ^kgkOm ÿ^ÂW
Dtat. 
‘dSª]kWkSma lD2dk \ldÕ^DkamW 4Ytl±S F_Kk YoRª D_SkWdmWDyeÐ^5lR±]Sk
^kd_ a± D¤lþS D_Rt 5dÔ^D 4gSt. 8Ukh_RkTª, @Wak6W ]mlN2F ÈarNZv]ªIm
]kFRm YoRª D_Á^kgkOm ‘lKBl]N’ gnŁ Dtat Ftat. 
’SxNkD_Rkö^k ld\kFkIm ldøì DŁW, Â^k YuekIk 8Y^xF ]n´^ Ó^dgk^kgkOm D_Rt.
8Ukh_RkTª, [KkKWt ÖDoN_ gtF]¤N]VoW [kht_ YPoW ]xNk_gk^Dam¸^k [kKk_kS ÿdte
D_Á^kIk lWRª^ GtSak.
“Ó^dgk^kIt 4lSå_ĉ ]WnÕ^[b D]m D_Rt^k]nbt EIª D]m hx9 eDSkS.
”59Ngxlg«FIm Dkhm @Y_teÆg _xEmIm [IS D_Á^kS ]US Dł eDSkS. [ö ^kI
D2YÆ^k Kklh_kSm D]m EIkªS 4gÐ^kWt 58Ngxgª D_SkS.
•ldī]kWYå_lÖTSmhkSkbÁ^kgkOmldYRW ldøì 5lR ldS_R ^kgk_Em Dk^¥ YnÆhk
5^xlKS D_Rt.
–D2YWm¸^k ]n´^ Vx_Rkg lD2dk _RWmSmg 4WnDoa Wgatat Dkhm ld\kF 5lR ghkÍ^D
g2ÖTk DkQoW NkDRt.
^kdłW, 4gk lWÕDfª lWGSxDìDvYō _tNYnW_ªIWtIm 4da2[datam DxRSmhm _RWmSm lh lS¸^k
]n´^ 8ĥtekem ÿk]klRD _klham YklhKt d Sm D2YWm¸^k 8ÆWSmgkOm 4gam YklhKt. 4gt 4gat
S_m[Ua Zĉ >DI lÖT_ 5ht 4gt ÌhNat KkSt St DvYō_tN YnW_ªIWt[k[S S2SxS2S akFo 5ht. 
munotes.in

Page 101

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
101
“‘DvYō_tNYnW_ªIWk_RWmSéIm5dÔ^DSk 
dkQ5lRldÖSk_3 DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSé >Ekīk Ó^dgk^kg dkQÁ^kg 5lR
ldÖSpS D_Á^kg ]US D_SkS. 8Ukh_RkTª‘ldamWmD_R’_RWmSm >Ekīk D2YWmak
42SFªS ldÖSk_ D_Rkö ^k D2YÆ^k2¸^k SnaWtS dtFkWt dkQo eDta.
ÖYVkªÂ]DZk^Uk3 DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSé]nbt >Ekīk Ó^kdgkl^D g2ÖTtg [kKk_kS
ÖYVkªÂ]D Zk^Uk l]bo eDSx. 8Ukh_RkTª, ‘4lVúhR’ lD2dk ‘ldamWmD_R’ Ļk _RWmSm
]xOz^k ÿ]kRkd_ 8ÂYkUW 5lR ldS_RkIm 4TªÓ^dÖTk l]bldÁ^kg g±] D_ta.
ÌhRoWI>EkUm Ó^kdgkl^D g2ÖTk UK¥Uk_ dÖSo 5lR gtdk D]m lD2]SmS 8ÂYkUW
UtÁ^kg Ik2FÐ^k lÖTSmS 4gta.
‘DvYō_tNÿlS]k:Ó^dgk^kIm Dk^ª±]Sk gnVk_Á^kgkOm DvYō_tN YnW_ªIWk Dtam Kk9
eDSt. gnVkå_S Dk]lF_m, Ó^dgk^kg 5Yam DxYō_tN ÿlS]k gnVk_Á^kgkOm g±] D_St.
’]n´^Ó^dgk^kd_ >DkúSk >Ekīk Ó^dgk^kak ]n´^ Ó^dgk^kd_ a± D¤lþS
D_Á^kgkOm DvYō_tN YnW_ªIWk D_Rt 5dÔ^D 5ht.Dkhmdtbk 4gthm Ylhat Ftat 5ht lD
>Ekīk D2YWmg dkQÂ^k Ó^dgk^kIt Ó^dÖTkYW D_Rt 4dGP hxSt. ÌhRoWI]ob
Ó^dgk^kd_ a± D¤lþS D_Á^kgkOm UnÍ^] lD2dk WvW-Dx_ Ó^dgk^kS lWFn«SdRoDìIm
_RWmSm _k[dSk ^t9 eDSt. 
“DKªY_SZtPmImg]Ö^k:Dkhm D2YÆ^k2Wk DKkª¸^k [xKkIm g]Ö^k \tPgkdo eDSt.
Â^k2Wk DKªgtdk ÌhRKtI DKkªIk hĮk 5lR Ó^kK ^k2Im Y_SZtPDOmR dkNo eDSt. Dkhm
D2YÆ^k DKkªIm Y_SZtP D_Á^k¸^k 8ĥtekWt lWVm S^k_ D_Á^kgkOm Ó^dgk^kIk Dkhm
\kF DkQoW NkDo eDSkS.
”[kKk_lhÖgklD2dk[kKk_\kF: DvYō_tN YnW_ªIWk [kKk_YtOtSma lhÖgk dkQdÁ^kgkOm
hkSm GtSam Kk9 eDSt. 8Ukh_RkTª[kKk_kSma lhÖgk dkQldÁ^kgkOm D2YÆ^k
ldamWmD_R lD2dk 4lVúhR D_Á^kIm _RWmSm _k[do eDSkS. ldamWmD_R lD2dk
4lVúhR, ldamW DtatÐ^k Ó^dgk^kĬk_t lD2dk 4lVúhR DtatÐ^k Ó^dgk^kĬk_tÿkĮ
LkatÐ^k WkdaylDDkIk Zk^Uk GtÁ^kg D2YWmak g±] D_St.
•4gkÌ^StImg]Ö^k: Dkhm dtbk>EkUk Ó^dgk^ Ungö^k Ó^dgk^kIk Sk[k GtSx lD2dk
Ó^dgk^k¸^k WdmW Dk^ª±týk¸^k BbmS ÿdte D_Sx Kx DUklIS gÅ^k¸^k Ó^dgk^k¸^k munotes.in

Page 102

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
102Dk^ª±týkem KnbS WgSx. 4ek dtbmÓ^dgk^k¸^k 4gkÌ^St¸^k d 4^xµ^kSt¸^k g]Ö^td_
]kS D_Á^kgkOm YnW_ªIWk hkSm GtSam Kk9 eDSt. 
–4ÿIlaS8ÂYkUWt: Dkhm dtbk >EkUk Ó^dgk^ 5Yam 4ÿIlaS Lkatam 8ÂYkUWt
[kKk_kSoW DkQoW Gt9 eDSx. 4em 4ÿIlaS 8ÂYkUWt ]kFt GtSÐ^kW2S_ Ó^dgk^
5YÐ^k g2gkVWk2Ik dkY_ ldī]kW 8ÂYkUWk2d_ Dł eDSt. 
“’DxYō_tNYnW_ªIWtItZv]ªlD2dkÿDk_

4ldamWmD_Rg2YkUW5lR4lVúhR
ldamWmD_R 
K¤Óhk UxW lD2dk 4lVD Ó^dgk^ >D g2YoRªYRt WdmW 4lÖSÂd S^k_ D_Á^kgkOm>DìD_R
D_SkS StÓhk Â^kg ‘ldamWmD_Rž lh g2²k dkY_am KkSt. 
^k _RWmSm]nbt, D2YWm¸^k 8ÂYkUW 5lR ldYRW Dk^kªIk ldÖSk_ hx9W D2YWmIm dkQ KkÖSmS
KkÖS ÿ]kRkS hxSt. º^kIk Yå_Rk] SkÐ[Ħ°td_ hxSxúkhDk2Im g2´^k dkQStÖYVkª D]m hxSt
WdmW [kKk_ / 8ÂYkUWk¸^k ±týkS ÿdte hxSx, 6.
ldamWmD_RkItZv]ªlD2dkÿDk_
• exfRkĬk_tlD2dkÓ^úStItldamWmD_R: KtÓhk UxW lD2dk 4lVD D2YÆ^k >Dý DtÐ^k
KkSkS 5lR ldamWmD_RkW2S_ Zĉ >D D2YWm lNDoW _khStS_ ÖdS2ý BbE
F]kdÐ^kWt 8dªå_S >Dhm D2YWm 4lÖSßdkSI WgSt 4ek ldamWmD_Rkg exfRkĬk_t lD2dk munotes.in

Page 103

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
103Ó^úStIt ldamWmD_R 4gt ÌhRSkS. 8Uk. NkNk Dtl]DÐg lal]NtP (Nmgm>a) Wt NkNk
ZlNªak^Lgª lal]NtP (Nm>Z>a) ÖdS3]Å^t gk]kdoW GtSat. 
• >DýmD_RkĬk_t ldamWmD_R: KtÓhk UxW lD2dk 4lVD D2YÆ^k >Dý DtÐ^k KkSkS 5lR
WdmW D2YWm lW]kªR hxSt, StÓhk St >DlýD_RkĬk_t ldamWmD_R ÌhRoW BbEat KkSt. ht
4gt golIS D_St Dì ldamWmD_RkSma gdª D2YÆ^k ldamW LkÐ^k 5htSÌhRKt Â^k2Im
BbE F]kdam 5lR >D WdmW D2YWm S^k_ Dtam. 8Uk. lh2UnÖSkW DvÌÈ^oNgª lal]NtP
62lP^W _mÿxúklZ³g lal]NtP62lP^W gvÉNdt^_ D2YWm lal]NtP 5lR lh2UnÖSkW
62Öůñ]¤Nzg lal]NtP Ļk D2YÆ^k2It >DýmD_R hxdoW >Igm>a lal]NtP ^k WÓ^k D2YWmIm
ÖTkYWkLkam 
ldamWmD_RkIt Zk^Ut:
Ⱥ^k]nbt g2gkVWk2Ik g2úh D_Rt d Dk]DkK gnÓ^dlÖTS D_Rt e³^ hxSt.Yå_Rk]m,
D2YWm¸^k Yå_IkaW ±]StS gnVk_Rk hxSt.
ȺȺldamW LkatÐ^k D2YÆ^kYå_]kRkSmS ]h°] 4TªÓ^dÖTk2Ikak\ GtSkS.
ldamWmD_Rk]nbt ]kFRm dkQo eDSt. ^kIk Yå_Rk] ÌhRoW D2YWmIm 8ÂYkUW 5lR ldS_R
±]Sk dkQSt. KtÓhk 8ÂYkUW dkQSt StÓhk D2YWm ]xOz^k ÿ]kRkS D¸Ik ]ka E_tUm D_St
5lRgoN l]bdSt. 4ek ÿDk_t D2YWm D¸¸^k ]kakd_ [IS D_St. D2YWm dkhSnDì¸^k
lD2]Smd_gnĦk [IS D_St Dk_R[hòStD dkhSnDìIk EIª lWlIJS 4gSx.
ȺȺȺldamWmD_RÓ^dgk^kak dtFdkW dkQ UtSt Dk_RldYRW8ÂYkUWld°4Wng2VkW d
ldDkg 5lR 4ek 4WtD ±týkS Zk^Ut 8YaÊV hxSkS.
ȺɇKtÓhk >Ekīk D2YWmIt WnDgkW hxSt 5lR Sm Ungö ^k D2YWm]Å^t ldamW Dtam KkSt.WÓ^kWt
ÖTkYW LkatÐ^k D2YWmak D_5Dk_RmSZk^Uk hxSx
ɇldamWmD_Rk]nbt D2YÆ^k2WkS2ý²kW 5lR 6S_ gnldVkKgt ^2ýgk]úm d ^2ýg2I[kKk_
]kWd g2gkVW 6.gk]kl^DD_Á^kgddkY_Á^kg Y_dkWFm l]bSt. 
ɇȺ4TªÓ^dÖTk2Ik Y_m]kRkÂ]D ]h°] Zk^Uk úkhDk2Wk D]m lD2]Sm¸^k ÖdłYkS
gk]kl^DDtak KkSx lD2dk dkNak KkSx. SgtI, g2exVW d ldDkg lø^kDakYk]nbt
úkhDk2Wk UK¥Uk_ 5lR WkldÆ^YoRª 8ÂYkUW l]bSt. ÌhRoW, KtÓhk D]m lD2]SmS úkhDk2Wk
Ik2FÐ^k ÿSmIm 8ÂYkUWt l]bSkS StÓhk Â^kIk Yå_Rk] úkhDk2¸^k g]kVkWkS hxSx
munotes.in

Page 104

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
104)g2YkUW 
KtÓhk >EkUm D2YWm [hòStD gdª D2YÆ^k2Ik g]\kF 6S_ D2YÆ^k2Ik Sk[k l]bdÁ^kgkOm E_tUm
D_St StÓhk g2YkUW hxSt. Sk[k GtSatÐ^k D2YWmIt et4gª 5lR 6S_ ]ka]°k “Ž% Yt±k KkÖS
E_tUm DtÐ^kg g2YkUmS D2YWm¸^k g]\kFVk_Dk2¸^k Y_dkWFmledk^g2YkUmS D2YWmIt lWRª^
GtÁ^kg Y_dkWFm l]bSt. g2YkUW hm >D ]hßdYoRª _RWmSm 5ht SgtI SmÓ^dgk^k¸^k
DxRÂ^khm _RWmSmIk ]hßdYoRª [Ua 4l\DSkªlD2dk Fn]kÖSk ]kWam KkSt. 8Ukh_RkTª, gW
Zk]kªÖ^nlNDÐg D2YWmĬk_t _rW[r³gmD2YWmIt Lkatat g2YkUW.
g2YkUW _RWmSmIt Zk^Ut: 
ŸldamWmD_RkItZk^Ut ÿ]kRtI8°_īk
‘4lVúhR 
K¤Óhk >D D2YWm, Ungö^k D2YWmIt lW^2ýR GtÁ^kgkOm Â^k D2YWmIt [hòSk2e g]\kF E_tUm D_St
S¤Óhk Â^k Ungö^k D2YWmIt 4lVúhR Lkat 4gt ÌhRSk ^tSt. Ungö ^k eÊUk2S gk2Fk^It S_, KtÓhk
>EkUm D2YWm Ungö^k D2YWmg lS¸^k lD2dk lS¸^k g2IkaD ]2Pbk¸^k Y_dkWFmledk^ SkÊ^kS
GtSam KkSt d E_tUm Dtam KkSt StÓhk 4lVúhR hxSt.
Ekam lUÐ^kÿ]kRt, UxW YĦSéWm D2YWmIt 4lVúhR D_Sk ^tSt. 
™ lWldUkÿÖTkd ÿk_2l\D ÿÖTkdak al±S D2YWm¸^k Ó^dÖTkYWkDPoW WDk_ lUÐ^kW2S_
ÿkĮDSkª D2YWm aà^Vk_D D2YWmIt g]\kF TtN \kFVk_Dk2DPoW lD2dk UnÍ^] [kKk_kSoW
E_tUm D_St. ÌhRoWIgdª lD2dk [hòStD D2YWmIt g]\kF E_tUm DtÐ^kWt 4lVúlhS
D2YWmak al±S D2YWmIm ]kaDì l]bo eDSt. g]\kFk2Im E_tUm D_Á^kgkOm4lVúhR
D_Rk_m D2YWm ÖNvD¸^k [kKk_\kdkYt±k g]\kFVk_Dk2Wk KkÖS lD2]S UtSt.
™ ÿSmlWVéĬk_t aQk lD2dk ÿv³gm Zk6N: al±S D2YWm¸^k 4lVúhRkgkOm, 4lVúhR
D_Rkö^k D2YWm¸^k ÿk_2l\D ÿÖTkdak WDk_ lUÐ^kW2S_ al±S D2YWm¸^k
Ó^dÖTkYWk¸^k gUÖ^k2Wk [UaÁ^kIk ÿ^ÂW 4lVúhR D_Rkö^k D2YWm DPoW Dtak
KkSx. 4gt hxÁ^kgkOm4lVúhR D_Rk_m D2YWm \kFVk_Dk2Wk Â^k2It ÿv³gm ÌhRKtI
ÿlSlWVm ]S dkY_Á^kg ÿdp° D_St 5lR 4lVúhRkg ld_xV D_Rkö^k Ó^dÖTkYWkSma
gUÖ^k2Wk [UaÁ^kIk 5lR WdmW gUÖ^k2gh Â^k2Im KkFk GtÁ^kIk ÿ^ÂW D_St. ^tTt 4gt
gUÖ^ lWdPat KkSkS, Kt 4lVD ldĵkgkhª 5lR 4lVúhRk¸^k lWRª^kak ÖdmDk_khª d
Ó^dgk^k¸^k ]kaDì¸^k [UakgkOm 4WnDoa 4gklWRª^ UtSma.munotes.in

Page 105

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
1054lVúhR _RWmSmIt Zk^Ut:
“ldamWmD_RkIt Zk^Ut” ÿ]kRtI8°_īk
[. YxNªZxlaB YnW_ªIWk: 
]n´^S3 Ó^dgk^k¸^k YxNªZxlaB]Å^t d ld^xFmD_Rk]Å^t [Ua d gnVk_Rk D_Rt ht
YxNªZxlaB¸^k YnW_ªIWtS g]kldĶ 4gSt.
ld\kF / ^2ýgk]úm g2I (Èak2N E_tUm: 5YÐ^k [kKk_YtOtS lD2dk 5lTªDlÖTSmS
gnVk_Rk 5RÁ^k¸^k 8ĥtekWt>EkUm D2YWm Ungö ^k D2YWmIk ld\kF lD2dk Èak2N E_tUm
Dł eDSt. 8Ukh_RkTª>D ]xOm lg]¤N D2YWm, Ungö^k ldÖSkå_S D2YWmIk lg]¤N ld\kF
E_tUm Dł eDStlD2dk >EkUm ]xOm 4ÆW d Yt^ ±týkSma ldÖSkå_S D2YWm Ungö ^k
ldÖSkå_S D2YWmIk 4ÆW ld\kF E_tUm Dł eDSt.
ld¸JtlUS ldøì:>Dk D2YWmDPoW, Ungö^k D2YWmak ÖdS3Ik ld\kF lD2dk Èak2N lD2dk
8Yld\kF ldDÐ^k]nbt D2YWmIt ld¸JtUW hxSt, 4ek ÿDk_¸^k ldøìg ‘ld¸JtlUS ldøì’
4gt ÌhRSkS. ldøtÂ^k¸^k ŀlĶDxWkSoW ‘ld¸JtlUS ldøì’ YxNªZxlaB¸^k DYkSmIt d
5Dn2IWStIt ÿlSlWlVÂd D_St 5lR E_tUmUk_k2¸^k ŀlĶDxWkSoW St ldÖSk_kItÿlSlWlVÂd
D_St.
ld¸JtlUS ldøìIm Dk_Rt:
• \k2Pda 8\k_Rt
• SxNk D]m D_Rt
• ]n´^ Ó^dgk^kd_ >DkúSk D_Rt 
• Dk^ª±]StS gnVk_Rk D_Rt 
‘ldGNmD_R KtÓhk >EkUm D2YWm Â^k¸^k >Dk lD2dk 4lVD ld\kFk2g Ungö ^k D2YWm]Å^t
hÖSk2Så_S D_St StÓhk Â^kg ldGNmD_R ÌhRSkS. º^k D2YWmIk ld\kF hÖSk2Så_S Dtak
KkSx Â^k D2YWmg ldGNmS D2YWm 4gt ÌhRSkS 5lR º^k D2YWmakld\kF hÖSk2Så_S
Dtak KkSx Â^k D2YWmgYå_Rk]m D2YWm ÌhRSkS ldGNmD_Rk¸^k ^xKWtS ÿÂ^±kS
D2YWmIt DvYō_tN ld\kKW lD2dk ldGNW UxW 8Yø]k2]Å^t Dtat KkStº^k^xFt >D 8Yø]
Â^k¸^kDPt Otdak KkSx 5lR Yå_Rk]m D2YWmak Ung_k 8Yø] hÖSk2Så_S Dtak KkSx.
ldGNmD_R hm Ó^dgk^ YnW_ªIWkIm ^xKWk 5ht. munotes.in

Page 106

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
106ldGNmD_RUxWÿDk_tD_Sk^tSt:
lZ_Dì [2U 5Pdt ldGNW (lÖYW-@Z): ^k]Å^t, ldī]kW D2YWm¸^k >Dk ld\kFkIm lD2dk
8Yld\kFkIm>D ÖdS2ý D2YWm S^k_ Dtam KkSt. 
9ÅdªldGNW(lÖÈaN-4Y^k]Å^t, >D ldī]kW D2YWm UxW lD2dk 4lVD ÖdS2ý D2YÆ^k2]Å^t
ld\kFam KkSt.
ldGNmD_RkImDk_Rt:
• lWSk2S >DkúStIm 5dÔ^DSk 4gRt 
• YnQkDk_ 5lR K[k[Uk_m lD2dk 8°_Ukl^Âd ^k]Å^t gnVk_RtIm 5dÔ^DSk 4gRt. 
EkamlUÐ^kÿ]kRtldGNmD_RD_Á^kItUxW]kFª5htS.
• 52leDldGNW: 52leD ldGNWk]Å^t4lÖSßdkS 4gatam D2YWm5Yam dtFbm
Dk^Utem_ BbEDk^]OtdSt. Â^kI[_x[_WdmW D2YWm ÖdS3Im dtFbm Dk^Utem_
BbE OtdSt d ldī]kW D2YWmIk ld\ĉ lD2dk KxPÓ^dgk^5lR8Yø]ÖdmDkłW
Ó^dgk^ D_St. 
• YoRªldGNW:YoRª ldGNWk]Å^tldī]kW D2YWm lh Ödt¸JtWt ÖdS3Ik Ó^dgk^ [2U D_St
5lR Sm lSIk g2YoRª Ó^dgk^8Yø], 6Â^kUm >D lD2dk 4lVD WdmW D2YÆ^k2DPt
hÖSk2Så_S D_St.
D:ld°m^YnW_ªIWk
K¤Óhk >Ekīk D2YWmIm 5lTªD Ó^dÖTk 4lVD g2SnlaS hxÁ^kgkOm lS¸^k 5lTªD g2_IWtIm
YnW_ªIWk Dtam KkSt S¤Óhk Â^kg ld°m^ YnW_ªIWk ÌhRSkS.
D2YWm, dtFdtFÑ^k ]kFk«Wm 5Yat \k2Pda YnWFªlOS Dł eDStKgt Dì \_Rk Dtatat
\kF\k2Pda ÌhRKtI YtP 4Y DrlYNa D]m D_Rt>Dk ÿDk_¸^k g]\kFk2It ŁYk2S_Ungö ^k
ÿDk_kS D_Rtg]\kFk2It _x´^k2]Å^t lD2dk 6S_ Sk_R lD2dk _x´^k2]Å^t ]Å^t ŁYk2S_, 6Â^kUm.
ld°m^ YnW_ªIWkD_SkWk D2YWm¸^k 5lTªD g2_IWtS lD2dk ]kaDì¸^k 5lR lW^2ýRk¸^k
YĦSm]Å^t ]hßdYoRª [Ua hxS 4gSkS.
gkdªKlWDìD_R:EkKFm D2YÆ^kgkdªKlWD D2YÆ^k2¸^k KdbYkg YxhxIRkö^k D2YÆ^k
5lR 4FUm >Da Ó^kYk_m d \kFmUk_m Ó^dgk^ gkdªKlWD hx9 eDSkS. munotes.in

Page 107

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
107gkdªKlWDìD_RkIt ]n´^ Dk_R ÌhRKt Ó^dgk^k¸^k dkQmgkOm 5lR ldÖSk_k¸^k
^xKWk2gkOm \k2Pda 8\t D_Rt hx^.
PtÊN-6l³dNmÖdrY:VWDx-]kaDxFnRx°_kSma[Ua. KtÓhk >Ekīk D2YWmak lSIt
gÅ^kIt DKª UtÁ^kg 4PIR ^tSt StÓhk St DKª 6l³dNm]Å^t łYk2Så_S D_Á^kIk lWRª^
D2YWm Gt9 eDSt.
‘amÓh_tºP[k^58NlD2dkak\kImE_tUm: ^kS gk]kÆ^S3 >Ekīk D2YWmIt ld\kF
lD2dk 8Yld\kF ldDS GtSat KkSkSDVmDVm ^kS g2YoRª D2YWmIm E_tUm gnĦk g]kldĶ
4go eDSt.
’g]\kFk2ImYnW3E_tUm:g]\kFk2¸^k YnW3 E_tUmS, [kKk_kSoW ÖdS:It g]\kF YnÆhk E_tUm
D_Á^k¸^k D2YWm¸^k lWRª^kIk g]kdte 4gSx. ÖdS3It g]\kF Y_S ldDS GtÁ^kIm
]n´^ Dk_Rt Ekamaÿ]kRt 5htS:
• ]kaDìIt ldD¤þmD_R D]m D_Rt d ]kaDì dkQdRt
• g2\kÓ^ 4lVúhR _RWmSm ldłĦ [IkdkÂ]D Vx_R ÖdmDk_Rt.
• 5lTªD ÿ]kR d ld°m^ FnRx°_t 4lVD dkQldS WtRt. 
P.g2ÖTkÂ]DYnW_ªIWk:
Ó^kdgkl^D ÖYV¥S lNDÁ^kgkOm d 5lTªD lÖTSm gnVk_Á^kgkOm [hòSk2e D2YÆ^k g2ÖTkÂ]D
YnW_ªIWtIk ]kFª ÖdmDk_SkS. g2ÖTkÂ]D YnW_ªIWtIt Dkhm ]kFª Ekam lUatat 5htS: 
Ó^dgk^kItYnWFªOW D2YÆ^k,5YÐ^k gÅ^k 4lÖSßdkS 4gatÐ^k Ó^dgk^k2Wk Dkhm
g2l±Į Ó^nÓh_IkWÂ]D Ó^dgk^ ld\kFk2]Å^t YnÆhk >Dý D_SkS. ^k WdmW S^k_ DtatÐ^k
ld\kFk2Wk [hòStDUk ‘WZk D¤þ’ 4gthm g2[xVat KkSt.
Ó^dgk^ÿlø^tItYnW_ª4l\^k2lýDìD_R: º^k^xFt >EkUm D2YWm Dk^ª D_St Â^k
Ó^dgk^ ÿlø^tIm YnÆhk ]k2PRm lD2dk 5ERm DłW Dk]lF_mS gnVk_Rk D_Á^kIt 8ĥmĶ
Otdat KkSt.
‘D]mD_RtlD2dkPk9Wgk^lL2F: ^kS ?l¸JD gtdklWdp°m ^xKWk 5lR 6S_
^xKWk2Ĭk_t 4lSå_ĉ ]WnÕ^[b D]m D_Rt g]kldĶ 4gSt.munotes.in

Page 108

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
108’[kĻľxSghkÍ^lD2dk58Ngxlg«F: D2YÆ^k[kĻľxS ghkÍ^kWt lD2dk 8YD2ýkNm
YĦSmIk 4da2[ D_mS 5htS. ^k]nbt, D2YWmg ]WnÕ^[b D]m D_Á^kg 5lR lWlIJS
EIk«Wk IalW^ EIkªS [UaÁ^kg ]US hxSt. 
7.YnWdªgW^xKWk:
YnWŁºKmdW ^xKWk2Ik 4da2[ DłW 5Yam 5lTªD lÖTSm gnVk_Á^kgkOm 5Kk_m lD2dk
±]SkhmW Ó^dgk^kIt YnWŁºKmdW Dtat Kk9 eDSt. Dkhm ]hßdYoRª YnWŁºKmdW ^xKWk
Ekamaÿ]kRt 5htS:
VWkDŌgx[Sg]LxSkD_Rt: >D 5Kk_m lD2dk ±]SmhmW Ó^dgk^ gk]kÆ^S: Â^kIm
UtRm UtÁ^k¸^k lÖTSmS WgSx 5lR ÌhRoWIÂ^kWt 5YÐ^k VWDŌgx[S g]LxSk DłW
SxPFk DkQak YklhKt.
lWFn«SdRnDìD_RD_Rt: >D 5Kk_m lD2dk ±]SmhmW Ó^dgk^ 5Yam S_aSk
gnVk_Á^kgkOm SxNz^kS 4gatat ld\kF, ^2ý gk]úm g2I (Èak2N) 5lR 6S_ 4WkdÔ^D
]ka]°k2]Å^t lWFn«SdRoD lD2dk Â^k2Im ldøì DłeDSx
‘EIkªd_DOx_lW^2ýROtdRt:5Kk_m lD2dk ±]SmhmW Ó^dgk^g 5YÐ^k EIkªd_
ldetfS: Â^k¸^k ]nEÂ^k_m¸^k EIkªd_ DOx_ lW^2ýR OtdRt 5dÔ^D 4gSt.
’lø^kdDk^¥gnÓ^dlÖTSD_Rt:DxRSkhm 4WnÂYkUD lø^kDakY lD2dk 8Yø]
exVÁ^kgkOmÓ ^dgk^k¸^k lø^k d Dk^¥ ^k2It YnW_kdaxDW Dtat KkRt d Â^k2g
gnÓ^dlÖTS D_Rt 5dÔ^D 4gSt. 
“4lSå_ĉ\k2PdakImS_SoUD_Rt:gk]kÆ^S3 5Kk_m lD2dk ±]SmhmW Ó^dgk^kg
EtbÂ^k \k2PdakgkOm^2ýgk]úm g2I (Èak2N) d ^2ýRk UnŁÖSm d 5VnlWDìD_RkgkOm
4lSå_ĉ \k2PdakIm 5dÔ^DSk 4gSt.
“.‘DvYō_tNWoSWmD_R_RWmSm
“‘g2DÐYWk
DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSmg ldÖSk_m^ _RWmSm 4gthm ÌhRSkS. hm _RWmSm 4ÐY ]nUSmIm
WZk 5lR UmGªDkamW ^e l]bldÁ^kgkOm Dk]lF_mS GN LkatÐ^k g2ÖTk2Wk ]US D_St.
5KIm dkQSm ÖYVkªIøì^ 5lR 4lÖT_ 5lTªD [kKk_YtO 5lR 5lTªD ů¤P ^k]nbt munotes.in

Page 109

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
109Ó^dgk^mD 4lÖT_StIt dkSkd_R lW]kªR Lkatat 5ht. 4ek ÿDk_¸^k dkSkd_RkS DxRSkhm
Ó^dgk^lÖT__khóeDSWkhm 
Ungö^k eÊUk2S gk2Fk^It S_DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSm lD2dk DvYō_tN ldÖSk_m^ _RWmSmhm
D2YWm¸^k Dk]lF_mS Lkatam GN ^kak >D ÿlSgkU 5ht. K_ úkhDk2Wm D2YWm¸^k 8ÂYkUWk2Im
D]m E_tUm D_Á^kg gn_dkS Dtam 4gta lD2dk D2YWmS gk]úm 5lR Dk]Fk_ ^k2d_ 4WYtl±S
EIª dkQak 4gta S_hm g]Ö^k Uo_ D_Á^kgkOm DvYō_teW >D _RWmSm 5Eo eDSt. >EkUm
D2YWm E_k[ Dk]lF_m D_Rkö^k D2YWmak E_tUm Dł eDSt 5lR E_tUm DtatÐ^k D2YWmg
4lVD 8ÂYkUD [WldÁ^kgkOm DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSm dkYł eDSt.
“‘DvYō_tNWoSWmD_Rkd_Yå_Rk]D_Rk_t42SFªSGND
Ⱥ]oÐ^ÿRkam: ]oÐ^t ÌhRKt dSªWk2Im SÂdt lD2dk ]kWDthxS. ]oÐ^ ÿRkam ht D2YWm¸^k
ÿdSªDk2¸^k Dk^ªÿRkamIt le_ľkR (lW^2ýRkIm lÖTSm) 4gSt. ÌhRoW,D2YWmS º^k
ÿ]kRkS]oÐ^ÿRkam gdk«Wm gk]kl^D Dtatam 4gSt Â^k ÿ]kRkS D2YWm ^eÖdm
hxÁ^kgkOm ]oÐ^ÿRkamIt ^xFUkW 4gSt,hm dÖSnlÖTSm ]xOz^kÿ]kRkS ]kÆ^ Lkatam
5ht. K_ ÿdSªDk2DPt ÿFSmema ]oÐ^ ÿRkam 4gta S_ St DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R
Ik2FÐ^k ÿDk_t _k[dSma 5lRK_ ÿdSªDk2DPt ÿFSmema ]oÐ^ ÿRkam Wgta S_ St
DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R Ik2FÐ^k ÿDk_t _k[do eDRk_ WkhmS. 
ȺȺ]kWdg2gkVW ]kWd g2gkVW ht D2YWmak 5dÔ^D 4gRkö^k 6S_ gdª ľxSk2]Vma
]hßdkIt g2gkVW 5ht. ]kWd g2gkVW ht 4lSe^ g]2Kg d KkRSt g2gkVW 5ht. ÌhRoW,
ÿÂ^tD Ó^dgk^kWt Â^kg DkbKmYodªD 5lR gkdVlF_mWt hkSkbRt 5dÔ^D 5ht.
DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSmIt ^e ]n´^ÂdtDłW D2YWm]Vma ]kWdm g2gkVWk2¸^k
FnRd°td_ 5lR ÿ]kRk2d_ 4da2[oW 4gSt.
ȺȺȺ\ylSDg2gkVWt: \ylSD ľxSk2]Å^t ]emW8YD_Rt6]k_Sm, ZlWªI_ 5lR lZ³ÖI_
^k2Ik g]kdte 4gSx. 8ÂYkUW 8Yø]k2]Å^t hm g2gkVWt ]hßdYoRª \ol]Dk [KkdSkS. ^k
ąxSk2It 4daxDW DvYō_tN WoSWmD_R ^xKWt¸^k ^eÖdm 42]a[KkdRmg ]US D_St.
Ⱥɇld°m^g2gkVWt: ld° hk ÿÂ^tD Ó^dgk^kIk DRk 4gSx. ÌhRoW ÿÂ^tD Ó^dgk^kDPt
^xµ^ ld°m^ Ó^dÖTkYW 4gRt 5dÔ^D 5htº^kS ld° Ó^dÖTk 5lR ld°
8Y^xlKSk ^k2Ik g]kdte 4gSx DvYō_tN WoSWmD_R Vx_RkS, D2YWmWt ld°m^
g2gkVWk2It 4daxDW D_Rt 5dÔ^D 5ht.munotes.in

Page 110

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
110ɇDk]Fk_-Ó^dÖTkYW g2[2V3 4gt ÌhNat 5ht Dì ®] / ]kWd g2gkVWk2Wm Ik2FÐ^k ÿDk_t
YklO2[k lUÐ^kg Ó^dgk^ ]xOz^k ÿ]kRkS dkQS KkSx. K_m 6S_ \ylSD 5lR 5lTªD
ľxSk2¸^k [k[SmS DkhmD]S_Sk4gSma  S_mhmK_ Ó^dÖTkYW5lRDk]Fk_
^k2¸^kS Ik2Fat g2[2V 4gSma S_ DxRSmhm g]Ö^k 8ĩdRk_ Wkhm. Dk]Fk_k2em Ik2Fak
g2[2V OtdÁ^kgkOm Ó^dÖTkYWkWt Dk]Fk_k2¸^k gdª ÿDk_¸^k g]Ö^k2Im DkbKm GtRt
5dÔ^D 5ht. ht DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R^eÖdmYRt 42]akS 5RÁ^kg ]US D_St. 
ɇȺ52S_ld\kFm^ ghDk^ª:D2YWm]Å^t E_tUmldøìld°8ÂYkUW6Â^kUmldldVld\kF
Dk^ª_S 4gSkS. ÿÂ^tD ld\kF Ungö ^kd_ 4da2[oW 4gSx. 8Uk. 8ÂYkUW ld\kF E_tUm
ld\kFkd_ 4da2[oW 4gSx S_ E_tUm ld\kF ld° ld\kFkd_4da2[oW 4gSx 5lR ld°
ld\kF ldøì ld\kFkd_ 4da2[oW 4gSx. ÌhRoW, DvYō_tN WoSWmD_R D_Á^k¸^k Vx_RkIk
4lVDklVD Zk^Uk GtÁ^kgkOm 52S_-ld\kFm^ ghDk^ª 4gat YklhKt.
“‘‘DvYō_tN WoSWmD_Rkd_ Yå_Rk] D_Rk_t [kĻ GND
4úkhDk2Im ÿkVk2Æ^t: úkhDhk[kKk_kIk _kKk 5ht. ÌhRoW ÿÂ^tD D2YWm úkhD S^k_
D_Á^kgkOm 5lR lNDdÁ^kgkOm ÿ^ÂW D_mS 4gSt. KtRtDłW úkhD lNDSma5lR
Â^k]nbt [kKk_kS ^e l]bo eDta. E_2 S_ úkhDk2¸^k F_Ktd_ UtE_tE OtdRt hm
Ó^dgk^k¸^k ^ekIm Yodª-5dÔ^DSk 5ht. DvYō_tN WoSWmD_R_RWmSmg úkhDk2Im
ÿkVkÆ^t ]klhS 4gRt 5dÔ^D 5ht. úkhDk2¸^k ÿkVkÆ^ø]kWngk_ Â^k2Wk gtdk lUÐ^k
FtÐ^k S_ Â^kIk Yå_Rk] úkhDk2¸^k g]kVkWkS hxS 4gSx.
[ÖYVªD: gxÈ^k eÊUkS gk2Fk^It S_ ÿlSÖYVê ÌhRKt g]kW lD2dk 5YÐ^k gk_´^kI
8ÂYkUWkImldøì D_Rkö^k 6S_ D2YÆ^k. >Ekīk Ó^dgkl^D D2YWmWt Â^k¸^k
ÿlSÖYÅ^k«DPoW ÖYVkªÂ]D Zk^Uk GtÁ^kgkOm DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSmWt ldYRWkIm
ÿ\kdm _RWmSm _k[dÁ^kIm 5dÔ^DSk 4gSt. D2YWmWt, dtbxdtbm ÿlSÖYÅ^kª¸^k ldYRW
Vx_Rd_RWmSé It4daxDW Dtat YklhKt.
DekgDì^ Vx_Rt3º^k Ó^dgkl^D D2YÆ^k2Wm DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R _k[ldÁ^kIk ldIk_
Dtatak 4gSx Â^k2Wm ldldV g_Dk_m Vx_Rk2It 4daxDW D_Rt 5dÔ^D 4gSt. K_
g_Dk_Im Vx_Rt 4WnDoa 4gSma S_D2YWmWt Â^kIk Zk^Uk 8Iaak YklhKt 5lR
Dk^ª±]StS gnVk_Rk D_Á^kgkOm DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R gkU_ Dtat YklhKt.
P52S__kÕům^ Y^kªd_R: 52S__kÕům^ dkSkd_Rk]Å^t lW^kªS-5^kS Vx_Rt5lTªD
Yå_lÖTSm52S__kÕům^ ÖYVkªldUtem ldlW]^ lW^], 6Â^kUéIk g]kdte hxSx. DvYō_tN munotes.in

Page 111

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
111WoSWmD_R Vx_R ^eÖdmYRt Dk^kªlÆdS D_Á^kgkOm D2YWmWt 52S__kÕům^ dkSkd_RkIt
4daxDW Dtat YklhKt.
6Yn_dOkUk_Yn_dOkUk_ D¸Ik ]kagnNt\kF 5lR 6S_ GND D2YWmak Yn_dSkS. hk
Yn_dOk, 8ÂYkUW ld\kFkIt Dk] gn_bmS IkaÁ^k]Å^t ]hßdYoRª \ol]Dk [KkdSkS.
DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSmSD2YWmWt Yn_dOkUk_k2em Ik2Fak g2[2V OtdRt 5dÔ^D 5ht.
ZFn2SdRoDUk_3 Fn2SdRoDUk_ Ó^dgk^k¸^k dkQmgkOm d ldÖSk_k¸^k Dk]k2gkOm 5dÔ^D
lWVm Yn_dSkS. DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSm¸^k ÿ\kdm 42]a[KkdRmgkOm
Fn2SdRoDUk_k2¸^k g]TªWkIm 5dÔ^DSk 4gSt.
Fgk]klKDg]TªWdYkOé[k: >Ekīk Ó^kdgkl^D D2YWmak DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R
^eÖdmå_Â^k _k[kdÁ^kgkOm g]kKkIk YklO2[k l]bkak YklhKt. g]kKk¸^k g]TªWkledk^
DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R 42]akS 5RRt DOmR hxSt. 8Uk. g]kK 5lR
_kKDk_Á^k2¸^k 5±tYk]nbt, NkNkIk WrWx Dk_IkÿDÐY YlIJ] [2FkahóW FnK_kS]Å^t
haldak Ftak. Â^kS ÿDÐYkIm KkFk [UaÁ^kS ]xOk EIª Lkak.
“‘’DvYō_tNWoSWmD_R_RWmSmÖdmDk_Á^kImDk_Rt42SFªSDk_Rt
8ÂYkUWkemg2[2lVSDk_Rt
• lWDpĶlD2dk E_k[ FnRd°k Ó^dÖTkYW
• ^2ý gk]úm g2I (Èak2N It 4^xµ^ ÖTkW
• KnWt Dka[kĻ S2ý²kW
• g2exVW 5lR ldDkg lø^kDakYk2Ik 4\kd
ldYRWkemg2[2lVSDk_Rt
• lWDpĶ UKkªIt 8ÂYkUW
• gUxf lD2]SmIm _RWmSm
• 4ÿ\kdmKklh_kS -l]®R
• gUxfldS_RdklhÆ^k
‘ld°g2[2lVSDk_Rt
• KkÖS Ó^kKU_ 4gatÐ^k InDì¸^k ľxSk2DPoW lWVm l]bldRt
• ldZa d WZk W hxRkö^k Ó^dgk^kS Z2Pk2Im Fn2SdRoD D_Rtmunotes.in

Page 112

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
112• Dkhm Ó^dÖTkYDk2DPoW lWVmIk du^lĉD dkY_ hxRt 
• gUxf \k2Pda _IWk 4gRt 
• gUxf YS 5lR ak\k2e Vx_Rt

’]kWdg2gkVWkg2[2lVSDk_Rt
• ]kWd g2gkVW lW^xKWkIk 4\kd
• D]ªIkö^k2Im 4lddtDìdSDªldg2FS \_Sm dlWdP
• D]ªIkö ^k2Wkÿle±RkIk4\kd 
• gUxf Kklh_kS Vx_Rt
• 4^xµ^ WnDgkW \_Yk7 Vx_R
“‘“[kĻDk_Rt
4ÖdÖTÖYVkª: ^kS D2YWmIm ÿlS]k E_k[ D_Á^kgkOm 4WulSD Kklh_kS ]xlh]tIk
g]kdte 4gSx. D2YWmIt Wkd E_k[ D_Á^kgkOm 8ÂYkUWk2Im W³Da D_RtD2YWm¸^k
8ÂYkUWkg ÿxÂgkhW W UtÁ^kgkOm Ó^kYkö^k2d_ U[kd 5RRtlD2]S ^nĦ, 6Â^kUm. ^k
gdk«Ik DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSmd_ Yå_Rk] hxS 4gSx.
52S__kÕům^g]Ö^k3 52S__kÕům^ dkSkd_Rk]Å^t lW^kªS-5^kS Vx_Rt5lTªD
Yå_lÖTSm52S__kÕům^ ÖYVkªY_Dì^ IaW lW^], 6Â^kUm K_ 4WnDoa WgSma S_ St
DvYō_tN WoSWmD_R Vx_Rkd_ ldYå_S Yå_Rk] D_SkS.
‘ekgDì^Vx_Rt3 g_Dk_m Vx_Rk2]Vma [Ua DvYō_tN WoSWmD_R Vx_Rkd_ ÿlSDoa
Yå_Rk] D_SkS. 8Uk. 4]tLvW¸^k, \k_Sm^ [kKk_kSma ÿdtek]nbt \k_Sm^Ó^dgk^k2Wk
VxDk lW]kªR Lkak 5ht.
’6S_Dk_Rt
• Yk^k\oS gnldVk g2[2lVS
• Dk^Uk d gnÓ^dÖTk g2[2lVS
• ā1P Iy^ª d W³Da 
munotes.in

Page 113

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
113“.’ gk]å_D ^nSm 
“’g2DÐYWk
4ak^ÆghkeÊU ˀamžeÊUkYkgoWlD2dkKnWkĀ¤IeÊU
ˀÐút
º^kIk4Tª
>Ekīkemgh^xFm
4gRt
lD2dk
Ungö^kem[k2Vma4gRtlD2dkUngö^kemghDk^kªWt_khRtlD2dkDkhmgk]k7D
Dk_Rk2gkOm5dPmWtghDk^ªD_Rt
^keÊUk2YkgoWS^k_D_Á^kS5ak4gkdk.ÌhRoW,^nSmhm
>D4emg2GNWk4gStº^kSdu^lĉD5lRY_ÖY_aà^t5lR8ĥmĶtgkÅ^D_Á^kgkOm
Yo_DlhSg2[2Vk2ItghDk^ª5lRgh^xF5lRldamWmD_Rg]kldĶ4gSt.
UxWD2YÆ^k2]Vmag2gkVWtgk]kl^DD_Á^kgkOm>DlýSYRtDtatak>DD_k_ÌhRKt>D
gk]å_D^nSmhx^.UxWD2YÆ^klD2dkÓ^ĉì>DlýS8ĥmĶgkÅ^D_Á^kgkOm>Dý^tSkS.^k
_RWmSmSÖYV¥?dKmghDk^ª5ht.UxÆhmD2YÆ^kÂ^k2ImÖdS2ýBbElNDdoWOtdSkS5lR
Â^k2¸^k8ĥmĶk2¸^k]kFtakFSkS.5Sk,ÖYVkªÂ]D[kKk_k¸^kdkSkd_Rk]nbt]x³^kIkgk]å_D
^nSmaxDlÿ^hxS5htS.
gk]å_D^nÂ^k2]Å^t]Å^tWvW-6l³dNm]kaDìh³Dkld_lhSD_k_ 5lRg2^nĉ8ī]Ktg2^nĉ
g2exVWdldDkgg2^nĉ8ÂYkUW-ldDkg²kW gk]kl^D_R ldYRW 5lR ldS_R
gk]kl^D_R5lRg2^nĉFnRd°klW^2ýR5lRg2exVW^k2Ikg]kdtehxSx.
gk]å_D^nSmhkD2YÆ^k2]Vma>Dg2[2V4gSxKxYo_DlhSg2[2Vk2ItldamWmD_R
ldetfklVDk_4gatam]klhSmgk]kl^DD_Rt,4TªYoRªghDk^ª5lR_RWmlSD8ĥmĶtdaà^
gkÅ^D_Á^kgkOmghDk^ªD_Rt^k2gk_´^kduleĶz^k2WmYå_YoRª4gSx.gk]å_D^nSmD2YÆ^k2Wk
Sk2lýDDk^kªlÆdS5lR/lD2dk5lTªDak\Ut9eDSt.
Ó^kdgkl^DKFkSgk]å_D5GkPz^kgk]kÆ^5htSSka]tagkVÁ^kgkOmSt]hßdYoRª
5htS.g2gkVWk2ImdkNRm5lRldldVD2YÆ^k2¸^k>DlýSÿ^ÂWk2]nbtgk]å_D^nSmg]Æd^kIm
O_St.STklYldldVD2YÆ^k2¸^kgh\kFk]nbtDkhmg]Ö^klD2dk4PIRm8ĩdoeDSkSKgtDì
D2YÆ^k2]Vma]S\tUg_Dk_IkhÖS±tYlWRª^GtÁ^kg8em_]oÐ^t5lRg2ÖDpSmSZ_D
SxNk4Æ^k^Dk_D4NmdeSê6Â^kUm 
l[lgWtgKkF«gWt_RWmSm^gk]å_D^nSmImÓ^k´^kD_SkWkÌhNat5htDì,“_RWmSm^
gk]å_D^nSmÌhRKtÖdS3ItÖdS2ý4lÖSÂdOtdoWgk]k7D8ĥtek2gkOm>DlýSYRtDk]
D_Rkö^kUxWD2YÆ^k2]Å^tLkatakD_k_hx^.Ungö^keÊUk2Sgk2Fk^ItS_>D]tDk2emldleĶmunotes.in

Page 114

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
114gk]Ã^¥ (g2gkVWt) gk]kl^D DłW g]kW 8lUĶt gkÅ^ D_Á^kgkOm KtÓhk UxW D2YÆ^k >Dý
^tSkS ^kak gk]å_D ^nSm ÌhRoW g2[xVat KkSt.”
“’gk]å_D^nSmItÿDk_
4^nSmD_Rkö^kY±Dk_k2d_lD2dkY±k2d_5Vkå_S:
• ±ulSKgk]å_D^nSm–>DkI ±týkS Dk] D_Rkö ^k D2YÆ^k2Wm [Wldam ^nSm hm ±ulSK
gk]å_D ^nSm 4gSt.ÿlSÖYVê D2YÆ^k >Dý ^tdoW [kKk_kS 5Yat ÖTkW ]K[oS
D_Á^kgkOm ±ulSK gk]å_D ^nSm D_SkS. gdªgk]kÆ^YRt g2exVWdldDkggh^xF
5lR gkOk d dkhSoD ^k ±týkSma D2YÆ^k4em ^nSm D_SkS.
• 4Wna2[gk]å_D^nSm–lh ^nSm ÌhRKt Yn_dOkUk_ 5lR ldS_D ^k2¸^kSma \kFmUk_m
ÌhRoW S^k_ Dtam KkSt. 4ek 5GkPz^k D2YÆ^k2]Vma g2[2V gnVk_Á^kS 5lR D2YWmIt
WtNdDª lD2dk D2YWm¸^k Dk]kIt Kkbt ldÖSpS D_Á^kS ]US D_SkS. [hòSk2e Dk_
8ÂYkUD D2YÆ^k Â^k2¸^k YndOkUk_k2em KdbIt WkSt lW]kªR D_SkS.
[5lTªDgh\kFkd_5Vkå_S:
• WvW-6l³dNm(]kaDìh³Dld_lhSgk]å_D^nSm- KtÓhk UxW lD2dk 4lVD D2YÆ^k
Â^k2Im g2gkVWt 5lR ±]Sk >DlýSYRt dkY_Á^kIk D_k_D_SkS StÓhk WvW-6l³dNm
gk]å_D^nSmS^k_ hxSt. 4ek ÿDk_¸^k 5GkPz^k 4lVD 4WyYIkå_D ÿDk_¸^k
4gSkS 5lR [hòg2´^ 5GkPz^k ^kI ÿDk_It 4gSkS.WxlD^k 5lR ]k^øxgvÉN ^k
UxÆhm D2YÆ^k2Wm 5YÐ^k Yo_D g2Y°mIk dkY_ DłW D_k_ Dtak. WvW-6l³dNmgk]å_D
^nSm ht ]kaDìld_lhS Lkatat D_k_ 4gSkS. 8Ukh_RkTª, Zr³N_mYkgoW, úkhDk2DPoW
Yugt Fxbk D_Á^kY^«S g2YoRª ldS_R ÿlø^k Ó^dlÖTS D_Á^kgkOm Yn_dOk gkEbm
Ó^dÖTkYD 4gatÐ^k ‘^oYm>g’ [_x[_ ‘Wk^Dt’ Wt D_k_ Dtak hxSk. 
• 6l³dNm]kaDìh³Dgk]å_D ^nSm - KtÓhk >EkUm D2YWm Ungö ^k D2YWmIm ldleĶ
6l³dNm lD2dk ]kaDì h³D N³Dtdk_m E_tUm D_St StÓhk6l³dNm lD2dk ]kaDì h³D
gk]å_D ^nSm S^k_ hxSt. hk >D CYIkå_D ÿDk_Ik D_k_ 4gSx 5lR 4ek ^nSm]Å^t
ÿdte DtÐ^kW2S_ gk]kÆ^S: D2YWé¸^k 5lTªD lD2dk ld°m^F_Kk YoRª D_Sk ^tSkS.
• g2^nĉ8ī]gk]å_D^nSm - g2^nĉ 8ī] hk >D Ó^kdgkl^D 8Yø] 5ht º^kS 5Yat
ÖdS2ý4lÖSÂd lNDdoW UxW lD2dk 4lVD D2YÆ^k g2^nĉYRt Ó^dgk^ D_Á^kgkOm >Dý
^tSkS. lh ^nSm, ldleĶ Dk^ª gkÅ^ D_Á^k¸^k 8ĥtekWt Dtatam SkÂYn_Sm g2FSm 4gSt. munotes.in

Page 115

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
115FnFaIm ]ob D2YWm 4ÐZk[tNWt 6atl³ůDa lgµWa ÌhRKtI ldīnS g2DtSk2¸^k ghkÍ^kWt
_xFk2d_8YIk_ D_Sk ^kdtS ÌhRoW Â^kd_ma g2exVWgkOm µar³gxlÖ]T³ak6Wem g2^nĉ
8ī] ^nSm Kkhm_ Dtam hxSm.
Dg_Dk_¸^kgh\kFkd_5Vkå_S 
• ^K]kWUtekItg_Dk_–^k gk]å_D 5GkPm]Å^t ÖTklWD \kFmUk_ ÌhRoW ^K]kW
UtekIt g_Dk_ Dk] D_St. 4ek gk]å_D 5GkPz^k g]kKdkUm - Utek2]Å^t ÿ\kdm 5htS.
• gkdªKlWD-EkKFm8ī] - ^kS g_Dk_ 5lR EkgFm D2YWm ^k2¸^kS \kFmUk_m 4gSt.
^k ÿDk_Im gk]å_D ^nSm YnQma Yå_lÖTSmSS^k_ Dtam Ftam KkSt -
9 KtÓhk >EkUk Ute Y_Utem D2YÆ^k2Wk Dtdb g_Dk_[_x[_ gk]å_D ^nSmĬk_t ÿdte
D_Á^kg Y_dkWFm UtSx.
9 KtÓhk ldDkgkgkOm ekgWkIm ÿkTl]DSk EkgFm D2YWm¸^k DSpªÂdkem KnbSt.
9 K¤Óhk D2YÆ^k, ImW 5lR ÖdmPW gk_´^k lW^2lýS 4TªÓ^dÖTk2]Å^t Dtdb
g_Dk_em gk]2KÖ^YoRª 5GkPz^kĬk_t ÿdte Dł eDSkS.
• EkKFm\kFmUk_ - ^k ÿDk_kS, EkgFm D2YÆ^k gk]å_D ^nSm D_k_k¸^k ]kÅ^]kSoW ÿdte
D_SkS
“’‘gk]å_D5GkPmIt]hßd
D2YÆ^k2Då_Sk Vx_RkÂ]D gk]å_D ^nSm]Å^t ÿdte D_Á^kIm 4WtD Dk_Rt 5htS
]klhSmd²kWkItgk]kl^DìD_R- gk]å_D ^nSm Ó^dgk^ lKSDì g2gkVWt 5Ro
eDSkS lSSDì g2gkVWt l]bldÁ^kDå_Sk >Da Ó^dgk^ D2YWm DVmhm g±] 4go eDS
Wkhm.]klhSm d ²kWkIt gk]kl^DìD_Rk]Å^t, ghD]êIk Zk^Uk g2YoRªYRt dkY_ak Kk9
eDSx
ÖYV¥SmaGN- gk]å_D ^nSm D2YÆ^k g]kW 8ÂYkUWk2It 8ÂYkUW NkbRt d ÖYV¥]Å^t
LkatÐ^k GNm Ik Zk^Uk GtSkS. 4ÿÂ^±YRt, hk ak\ úkhDk2Wk D]m lD2]Sm¸^k łYkS
lUakKkSx
‘ldetfmD_R - ÿÂ^tD gh\kFm D2YWm lS¸^k ÿ]nE ldetfmD_Rkd_ a± D¤lþS D_Á^kg
5lR 5Yam BbE W F]kdSk Ungö ^k D2YWm¸^k ldetfmD_Rk Zk^Uk Gt9 eDSt. 4Ô^k
Yå_lÖTSmS UxÆhm D2YÆ^k >D]tDk2Ik Zk^Uk Gt9 eDSkS d Zk^Uk Dł eDSkS. 8Uk. munotes.in

Page 116

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
116NkNk[_x[_D_k_DłWÖNk_[³gDv ZìWt\k_SkSÿdteD_Á^kIk[nlĦ]kWdIkRk±
lWRª^GtSak.
’WdmW[kKk_YtOtSÿdteD_Rt-^nSm¸^k]kÆ^StItgdkªSaxDlÿ^Dk_RÌhRKtWdmW
ld\kF5lR[kKk_YtOk2]Å^tghKÿdteD_Sk^tSx.]xOm_³D]WFn2SdSk>EkUmD2YWm
5YÐ^k5GkPm¸^kUngö^kD2YWm¸^k]USmWt5YakÓ^dgk^dkQdoeDSt.
“8ÂYkUWt5lRgtdk2¸^kg2´^tSdkQ-WdmW[kKk_YtOtS8ÂYkUWt5lRgtdk2Img2´^k
dkQldÁ^kItVx_RO_ldÐ^kg^nSmD_Á^kgkOm>EkUmD2YWmYo_D8ÂYkUWtlD2dkgtdk
UtRk_mUng_m\kFmUk_ÌhRoWlWdPoeDSt.4gkg]kWÓ^dgk^kIm^nSmgk]kÆ^úkhDk2Wk
gtdkUt9eDSt5lRD]mLkatÐ^klD2]SmIkZk^UkGt9eDSt.
”dkQm¸^kg2Vm-^nSm¸^kghkÍ^kWtD2YWm¸^kdkQm¸^kg2Vm4WtDYNéWmdkQSkS.
\kFmUk_k2¸^kā1PWkdkYkgoWStldYRW5lRldS_RVx_RkIkZk^UkGtÁ^kY^«S>Ekīk
D2YWmakÖdS3¸^kÖdS2ýBbEm¸^kSnaWtS^nSm]nbtdtFdkWdkQÁ^kg]UShxSt.
•gk]kl^D KxEm] -Yo_DYxNªZxlaBhkSkbRkö^kD2YÆ^k2gkOm5lRgk]Æ^S3
ÿlSÖYVêWgRkö^kD2YÆ^k2gkOmS_^nSmImDk^ªWmSmgdōÂDpĶDk^ªD_SkS.>Dý
^tÁ^k]nbtÂ^k2Im[kKk_YtOtSmalÖTSm[bDNhx9eDSt5lRÂ^k2Wkg2^nĉYRt
KxE]éIkgk]WkD_Á^kg]UShxSt.
–6S_Zk^Ut->Dgk]å_D^nSmWdmW[kKk_YtOk2]Å^tÿdteUtStS2ý²kW]yÐ^dkW
DyeÐ^5lRg2gkVWt>DlýSD_StKt[hòSk2eYRt^nSmledk^e³^WgSt.ÌhRoW
gk]å_D^nÂ^kd5GkPz^k2gÓ^dgk^k¸^kldÖSk_kImg2Vm]kWamYklhKt.
““\k_Sm^gk]å_D^nSm¸^kg]Ö^k
““g2DÐYWk
Ó^kdgkl^DKFkSgk]å_D^nÂ^kd5GkPz^klh>Dgk]kÆ^FxĶ5ht.g]Æd^lD2dkSka]ta
gkVÁ^kgkOmSt]hßdYoRª5htS.g]Æd^ÌhRKtdkQmdYå_Rk]Dk_DSklD2dk>DlýSDpSm
lD2dkghDk^kªWtl]bdatam8YaÊVm5ht.g2gkVWtgk]kl^DDtÐ^kWtdldldVD2YÆ^k2¸^k
>DlýSÿ^ÂWk2]nbtgk]å_Dgh^xF>DlýShxSx.
_RWmlSDgk]å_D5GkPz^k2¸^kDk^kªSg]Ö^klD2dk4PIRmYnQmaDk_Rk2]nbt8ĩdo
eDSkSmunotes.in

Page 117

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
117\kFmUk_k2]Vmag2Gfª - _RWmlSD ^nSm]nbt \kFmUk_ D2YÆ^k2]Å^t g2Gfª hx9 eDSx.
]S\tU]oÐ^t 5lR ŀĶmDxW 5lR 6S_k2]Vma Z_D ^k]nbt g2Gfª 4go eDSkS. 4ek
g2Gfkª]nbt ^nSm¸^k Dk]DkKkd_ Yå_Rk] hx9 eDSx.
ekgDì^hÖS±tY - ÖTklWDg_Dk_gk]å_D5GkPmS\kFmUk_ 4gSt StÓhk gk]å_D
5GkPm¸^k Dk^k«d_ma lW^2ýRkIk 4\kd lW]kªR hx9 eDSx. ÿgk_RYk^k\oS gnldVk
5lR g2_±R ^kgk_´^k _kÕům^ gn_±tgkOm ]hßdYoRª ]kWÐ^k KkRkö ^k 8īxFk2]Å^t 4em
Yå_lÖTSm 8Â\dSt. Â^k]nbt, gk]å_D 5GkPm¸^k WÉ^kd_ Yå_Rk] hx9 eDSx
ÖTklWD Öd_kº^ g2ÖTk2It htSo _kÕům^ lhSg2[2Vk2d_ 5Vkå_S 4gÐ^k]nbt [ö^kIUk
ekgW gk]å_D 5GkPz^k2¸^k Dk^kªS hÖS±tY D_St. 
‘lWRª^ÿlø^tSmalda2[-[ö^kI D2YÆ^k2¸^k lD2dk Y±Dk_k2¸^k gh\kFk]nbt lWRª^ÿlø^k
]2UkdSt. ^k]nbt 4Dk^ª±] øì^kDk^ª (@Y_teÆg) lW]kªR hxSkS. Yå_Rk]m, D2YÆ^k g2Vm
F]kdo eDSkS º^k]nbt Ó^dgk^k¸^k dkQmd_ Yå_Rk] hx9 eDSx.
’Dk^ªg2ÖDpSmZ_D–_RWmSm^ gk]å_D ^nSm [WldRkö ^k D2YÆ^k2¸^k Dk]kIm g2ÖDpSm
l\ÆW 4gSt.gdªgkVk_RYRt, gk]å_D 5GkPz^k2It Y± 4gatÐ^k [hò_kÕům^ D2YÆ^k Ļk
WZk D¤lþS D2YÆ^k 4gSkS. Â^k]nbt, gdª lWRª^ 5lTªD ŀĶmDxWkSoW GtSat KkSkS. S_
ÖTklWD D2YÆ^k gk]klKD ŀÖSmDxWkSoW lWRª^ GtSkS. ÌhRoW UxÆhm D2YWm¸^k
g2ÖDpSmS ld_xVk\kg lW]kªR hxdo eDSx. 4gt Lkat S_, _RWmSm^gk]å_D 5GkPz^k2It
Dk^ª D_Rt DOmR hxdo eDSt.
“FxYWm^SkF]kdÁ^kIkVxDk - Ó^kYD g]Æd^ 5lR FhW ]klhSm gk]kl^D D_Rt STk
5dÔ^D KlNa Ó^dhk_k g2[2lVS Dkhm ^nÂ^k lD2dk 5GkPz^k hx9 eDSkS. ^k]nbt
]kaDìIm ]klhSm FnĮ W _khÁ^kIk VxDk lW]kªR hx9 eDSx.
”ElIªDddtbEk9- _RWmlSD ^nSm S^k_ D_Á^kIm ÿlø^k ak2[Fn2SkFn2SmIm 5lR dtb
GtRk_m 5ht. gk]å_D 5GkPmS CYIkå_D YUkWnø] 5lR ÿekgW WgÐ^k]nbt
Ó^oh_IWk 5GkPm¸^k lWl]ªSmS EIª dkQo eDSx. ]ob D_k_k¸^k Ó^kĮm 5lR
Ó^dÖTkYWk¸^k 4Dk^ª±]St¸^k JnYk EIª 5lR lø^kDakYk2¸^k GNDk]nbtgnĦk EIª dkQo
eDSkS
•ekgWVx_R[UakImg]Ö^k -Y_Dì^ IaW 5lR S2ý²kWk¸^k hÖSk2S_Rkem g2[2lVS
g_Dk_m Vx_Rk2]Å^t [Ua LkÐ^kg _RWmSm^ gk]å_D ^nSm S^k_ hxÁ^kg 4PIRm
lW]kªR hx9 eDSkS.munotes.in

Page 118

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
118–4^xµ^ 4Nm 5lR eSê - D_k_k]Å^t W]oU DtatÐ^k 4Nm 5lR eSê UxÆhm
\kFmUk_k2gkOm 8lIS 5lR dkKdm Wgo eDSkS.
4ek ÿDk_t, _RWmSm^ gk]å_D ^nSm lD2dk 5GkPz^k2em g2[2lVS 4WtD KxEm]m d ]^kªUk
5htS.Y_ÖY_ ldĵkg d 5Â]ldĵkg 4\kd4dkÖSd 4Yt±kdIW[ĦStIk 4\kd
gk2ÖDplSD Z_D 6Â^kUé]nbt _RWmSm^ gk]å_D ^nSm lD2dk 5GkPz^k2]Å^t [hòVk 4Y^e
8ĩdSt. 
““52S__kÕům^Ó^dgk^g]Ö^k
52S__kÕům^ Ó^dgk^ ÌhRKt _kÕům^ gm]k Bak2PoW dÖSo 5lR gtdk2Ik Ó^kYk_ hx^. UxW lD2dk
4lVD Utek2]Vma hk gm]kYÐ^kP Ó^dhk_ 4gSx. S2ý²kWk¸^k 5F]WkWt, KFht >D]tDk2g
KxPatat lODkR Lkat 5ht. 52S__kÕům^ Ó^dgk^kIt ÖdS3It Dkhm gkVD-[kVD FnRV]ª 5htS
YR 5Sk KkFlSD YkSbmd_ KkRt 4Yå_hk^ª Lkat 5ht. 52S__kÕům^ Ó^dgk^k2¸^k Dkhm
g]Ö^k2d_ YnQmaÿ]kRt IIkª Dtam 5ht.
gUxflW^xK W - ÿÂ^tD Dk^kªgkOm lW^xKWkIm 5dÔ^D 4gSt. ^e l]bldÁ^kgkOm
^xµ^ 42]a[KkdRmgh lW^xKW D_Rt 5dÔ^D 5ht. 52S__kÕům^ [kKk_YtOtgkOm
^xKWk 5ERt hm >D ElIªD ÿlø^k 5ht. 52S__kÕům^ [kKk_YtOtgkOm ^xKWk
5ESkWk, 4Ytl±S KxE]éIk ldIk_ Dtak YklhKt 5lR Y^kª^m ^xKWk S^k_ OtdÐ^k
YklhKtS. Y_2Sn lW^xKW gUxf 4gta S_ ÿI2P 4Y^e ^tÁ^kIm e³^Sk 4gSt. 
[kKk_YtOtSmag2exVWkImg]Ö^k - ÖTklWD UtekS Kt Ikao eDSt St KkFlSD ÖS_kd_
IkataI 4gt WkhmÌhRoWI 52S__kÕům^ ÖS_kd_ KkÁ^kgkOm [kKk_ g2exVW hm Ylham
]xOm Yk^_m 4gSt. K_ [kKk_kIt ^xµ^ÿDk_t 4daxDW Dtat Wkhm S_ St 4Ytl±S Yå_Rk]
UtS WkhmS. ^xµ^ g2exVWkledk^ D2YÆ^k 5lR āk2P 4Y^em O_SkS.ht Dtdb ElIªD Wkhm
S_ InDìIt 4daxDW DtÐ^kg Ó^dgk^ UtexVPmg akFoW Ó^dgk^ WĶ hx9 eDSx.
ÿk]n´^kWt Y_Utem [kKk_kS ÿdte D_SkWk, ÿlel±S 4lVDk_m 5lR D]ªIk_m ht
Ó^dgk^kIm >D ldetf ]ka]°k 4gSt. gkPmIm ldøì \k_Sk[kht_ Zk^Utem_ hx7a Dk"
4ek ÿijk2Im 8°_t ldYRW g2exVWkS 8°] ÿDk_t exVam Kk9 eDSkS.
‘52S__kÕům^Dk^Ut5lRlW^] - ÿÂ^tD UtekIt ÖdS3It Dk^Ut 4gSkS. DkFUm
UÖS?dkKk2It Dk] gxYt WgSt.Ó^dgk^k¸^k WŌURmYkgoW St Ó^dgk^k¸^k ÿÂ^±
gnłdkSmY^«S gdª Dk^Utem_ CYIkå_DSk YkbkÓ^k akFSkS KtRtDłW \ldÕ^kS
DxRSmhm Dk^Utem_ Fn2SkFn2S lW]kªR hx9 W^t. Dk^Utem_ [k[m g2YoRª g]KoW GtRt munotes.in

Page 119

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
1195dÔ^D 5ht 4Æ^TkDxRÂ^khm dtbm g]Ö^k 8ĩdo eDSt. ht gdª dtbEk9 4gSt
5lR Dkhmdtbk S_ St EoY FŌVbdoW NkDRk_t 4gSt. 
’ÖYVkª- KkFlSD YkSbmd_ Kk^It LkÐ^kg, Dtdb ÖTklWD axDI WÓht S_ 6S_
Utek2DPoW UtEma ÖYV¥Ikgk]Wk D_kdk akFSx.ÖYVkªÂ]D [b lD2dkVk_l]bldÁ^kgkOm 
Â^k [kKk_YtOk2]Vma ÿlSÖYVê2It gExa ²kW 5lR g2exVW 5dÔ^D 5ht.‘gÓhkª^Óha
@Z U lZNtÖN’ hk lW^] 5ht. Y_2SnÓ^dgk^ KtÓhk 52S__kÕům^ YkSbmd_Ik 4gSx
StÓhk DxRSmhm InDìIm Yk^_m Ó^dgk^k¸^k 4Y^ekak Dk_Rm\oS Oł eDSt.
8Ukh_RkTª, Dtavµg DvWªÉat³g 4KoWhm \k_Sm^ [kKk_kS 5Yat ÖTkW exVS 5htS.
“gk2ÖDplSD5lR\kftSma4PTbt–hk 4lSe^ g2dtUWema GND 5ht 5lR
52S__kÕům^ [kKk_kS ÿdte D_Á^kYodê ^kIm DkbKm GtSam Ftam YklhKt. 52S__kÕům^
Ó^dgk^kS 6S_ Utek2¸^k g2ÖDpSmIk 4Ë^kg D_Rt 5dÔ^D 5ht. g2ÖDpSmem g2dtUWema
[kKk_YtO Â^k2¸^k g2ÖDpSmS 4ÖdmDk^ª FxĶm ghK ÖdmDk_S Wkhm. 8Uk. ]rD PxWkÐPzg
4ek Utek2]Å^t Fx]k2g ldøì DŁ eDS WkhmS KtTt ÖdmDk^ª Wkhm.52S__kÕům^
Ó^dgk^k2d_ \kftIkUtEma Yå_Rk] hx9 eDSx. 62úKm \kfk W ÖdmDk_atat [hòStD Ute
52S__kÕům^ Ó^dgk^kgkOm >D 5ÓhkW 4go eDSkS.
”]kWdg2gkVWkemg2[2lVS]nĥt- >Dk UtekSoW Ungö ^k UtekS KkRkö^k axDk2DPt Vu^ª
SgtI Â^k lODkRm Â^k2Wk 4WnDoaSk 5dÔ^D 5ht. Â^k UtekS ]kWd g2gkVW ld\kF º^k
YĦSmWt Dk^ª D_Sx St YoRªYRt l\ÆW 4go eDSt.]kWd g2gkVWkem g2[2lVSaxDk2Wk EoY
gkdVlF_m [kbFÁ^kIm 5dÔ^DSk 5ht Dk_R 4ek ÿDk_¸^k 5ÓhkWk2Wk SŌP UtRt
DOmR hx9 eDSt 5lR D]ªIkö ^k2d_ Â^kIk dk7N Yå_Rk] hx9 eDSx. 4gt LkÐ^kg,
WKmD¸^k \ldÕ^kS Ó^dgk^kgkOm St Ik2Fat Wkhm. D]ªIkö ^k2ImldldVSkÓ^dÖTklYS
D_Rt DVmhm gxYt Dk] WgSt.
•KDkSD_denÐDk2It8¸IU_- Utek¸^k 8¸I D_, U_ lD2dk enÐDk¸^k g2_IWt]nbt
8ÂYkUW 4lVD ]hkF hx9 eDSt. K_ KkÖS U_ 5Dk_ak Ftak S_ Dkhm 8ÂYkUWt E_tUm
D_Rt DOmR hx9 eDSt. Yugt Ó^nÂYÆW D_Á^kS g±] WgÐ^kg 52S__kÕům^ ÖS_kd_ma
Ó^dgk^ UmGªDkbkSlNDo eDRk_ Wkhm.
–_kKDì^KxEm] - WdmW ÿUte lD2dk lODkRm ÿdtekg Â^kIt ÖdS3It VxDt 5htS. K_
UtekS DxRSmhm _kKDì^ lÖT_Sk Wgta S_ Ó^kdgkl^D 8Yø]k2It Zk_I WnDgkW hx9
eDSt. g_Dk_ 5lR Â^k UtekSma _kKDì^ Yå_lÖTSm]nbt ÿij 8ĩdo eDSkS. munotes.in

Page 120

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
12052S__kÕům^ ÖS_kd_ma Ó^dgk^kS, Ó^kYk_\kFmUk_k2Wk ]uýmYoRª g2[2V gk]kl^D D_Rt
5dÔ^D hxSt.52S__kÕům^ Ó^dgk^ >Ekīk Utekak Yugt D]ldÁ^kg 5lR gĩkdWk d
WdayDìD D]kdÁ^kg UtEma ]US D_St. úkhDk2WkUtEma Ik2Fat 8ÂYkUW hdt 4gSt.Yodê
5YÐ^kgkOmˀÈYaž – gZ_I2U ht Zĉ >D Zb hxStY_2Sn 5°k ˀÈYaž hk >D
52S__kÕům^ ZxW ā1Phm 5ht.
“.” gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m 
“”g2DÐYWk 
gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m (YmYmYm)_IWtIt 5F]W —–Ž ¸^k U_Ì^kW Lkat. ^oDt 5lR
lIamgk_´^k UtekSma g_Dk_k2Wm dmK UbR-dbR, Öd¸JSk ^k ±týkSma EkKFmD_Rk¸^k
^ekW2S_, EkgFmD_Rkg dkQldRt 4dGP dkNat 4ek ±týkS EkgFmD_RkIt Zk^Ut dkQdÁ^kIk
ÿ^ÂW Dtak. Â^kKxFt, 42SFªS dkhSoDle±R d 5_xµ^ ^k2gk_´^k ±týkS ^xµ^gkdªKlWD-
EkKFm\kFmUk_mYmYmYmÿkłY 4da2[at Ftat.gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m hm g_Dk_m g2ÖTk
5lR EkgFm ±týkSma D2YWm]Vma D_k_ 5ht. UmGªDkamW ÖdłYkIk ÿDÐY YoRª D_Á^kgkOm
g_Dk_ 5lR EkKFm Ó^dgk^ ^k2Ik gh\kF 4gRk_m hm ghDk_m g2ÖTk 5ht.

gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m, hm ldldV ÖdłYkIm D_k_kÂ]D Ó^dÖTk 5ht º^kSD_k_k¸^k
DkakdVmS UxÆhm Y± 4lVDk_ d K[k[Ukö^k2Wk gk]kl^D D_SkS. gkdªKlWD-EkKFm
\kFmUk_mIt ldldV ÿDk_ gkdªKlWD 5lR EkKFm ±týkSma ld° 5lR ÿDÐY KxE]m¸^k munotes.in

Page 121

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
121ldldV g2^xKWk2gh 4lÖSÂdkS 4go eDSkS. 4TªÓ^dÖTt¸^k ±týkIk ÿDk_ 5lR [kKk_k¸^k
ÿDk_kWngk_ EkgFm Y±D_kIm lD2dk D2YWmIm \ol]Dk [UaSt.
gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m 5lR EkgFmD_R ^k g2DÐYWk2¸^k ÖYĶStldf^m [ö^kIUk FŌVb
8Pkatak lUgSx. ^k EkKFm ±týkSma Fn2SdRoDì¸^k UxW ÿDk_k2]Å^t ÖYĶ Z_D 5ht.
EkKFmD_RkS, Yodê gkdªKlWDYRt ]kaDìIm ]ka]°k EkKFm ±týkDPt Dk^]ÖdŁYm
hÖSk2Så_S D_Rt g]kldĶ 4gStS_ KtTt gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m 5ht StTt EkKFm
±týk[_x[_ Ikao 4gatÐ^k g2[2VkIk \kFmUk_ž ÌhRoW gkdªKlWD ±týkIm \ol]Dk lW_2S_ Ikao
_khSt. 
gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m¸^k 42SFªSgtdt¸^k S_SoUmIm d K[k[Ukö^k gkdªKlWD ±tý Dk^]
OtdSt 5lR ^k[k[S, g_Dk_ d EkKFm ±tý^k2¸^kS D_k_kIk TtN g2[2V 4gSx.EkgFmD_RkĬk_t
gtdk ÿUkW D_Á^kgkOm Âdå_S K[k[Uk_m [hòStDUk EkKFm ±týk¸^k ÿUkÂ^kg hÖSk2Så_S Dtam
Kk9 eDSt (K_m etdNm WkFå_D g_Dk_ak K[k[Uk_ Vł eDSkS.) EkgFmDpS Uo_g2Ik_
^nlNlaNm]Vma NtlaZxW Dk^ª D_S WgÐ^kggk]kÆ^YRt WkFå_D EkgFm ÿUkÂ^kg Søk_
D_SkS Y_2Sn K_ gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m¸^k 42SFªS gnŁ 4gatat ŁµRka^ [2U 4gta S_
WkFå_D4īkYhmZĉg_Dk_akIK[k[Uk_V_SkS 
gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m 42SFªS 4ekhm \klFUkö^k 5htS º^kS >D EkgFm D2YWm
gkdªKlWD ±týkSma D2YWm[_x[_ UmGª ]nUSm¸^k D_k_kEkam gkdªKlWD Yk^k\oS gnldVk Yn_dSx.
4ek Ó^dÖTtWngk_EkKFm ±týkSma D2YWmIm Ekama FxĶm ÖdmDk_Á^kg gh]Sm 4gkdm
akFSt. 
gkdªKlWD ±týkSma Yk^k\oS gnldVk2It 5_kEPt S^k_ D_Rt d [k2VDk] D_Rt,
ldÖSpSmD_R D_Rt lD2dk ®tRmS gnVk_Rk D_Rt.
\_md 5lTªDSk2lýD 5lR Yå_IkalW^ KxEm] YÂD_Rt.
‘gkdªKlWD ±týkSoWdkY_DÂ^k«DPoW lD2dk ^k UxGk2¸^k g2^xFkSoW D_k_k¸^k
DkakdVmSma Ut^kDk2Ĭk_t 5lTªD Y_Skdk ÿkĮ D_Rt.
’D_k_ g2YÐ^kW2S_, gkdªKlWD ±týkIm ]kaDì ÌhRoW Â^k2¸^kDPt Yk^k\oS gnldVk Y_S
D_Rt.
4ek ^xKWk2It dRªW D_Á^kgkOm [mBNml[ÐP @Y_tN 5lR ůkÆgZ_– [k2Vk, dkY_k d
hÖSk2S_R D_k) 5lRPm[m>ZBlPLk6W l[ÐPZk^WkÆg 41P @Y_tN– ^xKWkS^k_
D_k [k2Vk ld° Yn_kdk d dkY_k) gk_´^k4Nm[ö^k IUkdkY_Ð^kKkSkS4ek4Nmmunotes.in

Page 122

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
122UmGªDkamW gdaSéWk UtEma akFo hxSkS KtTt ldī]kW ]ka]°tIk dkY_UtE\ka 5lR
ldÖSk_kgkOm EkgFm ±tý K[k[Uk_ 4gSt. KtÓhk ]oa\oS ]ka]°k gkdªKlWD ±týkS Y_S Dtam
KkSWkhmStÓhk DVmDVm Â^kak [mBBl[ÐP BW 5lR @Y_tN– [k2Vk, ]kaD Óhk
5lRdkY_k D_k_ ÌhRoW g2[xVat KkSt 5lR ^k ÿDk_¸^k ÿDÐYk2Im lWdPS^k_ D_Rt 5lR
[xam akdÁ^k¸^k YĦSm ghgk dtFÑ^k WgSkS. ÿÂ^tD ±týkIm ÖdS3Im ldleĶ g]Ö^k 4go
eDSt Y_2Sn hk ŀlĶDxW Yk^k\oS gnldVk2¸^k ldÖSpS S_SoUmd_ akFo D_Sk ^tdo eDSx.
dmK lWl]ªSm_ÖÂ^k2Im [k2VRm d UtE\kaekbk lD2dk ŁµRka^k2Im S_SoU 4gx gkdªKlWD-
EkKFm \kFmUk_m]Å^t, gkdªKlWD lD2dk EkKFm Y±Dk_ DxRSt 4lVDk_K[k[Ukö^k 5lR
KxEm]m FphmS VłW O_dSkS Â^kd_ ^k \kFmUk_mIm Ó^kYDSk lW\ª_ D_St. 
\k_SkSma gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_mIm8Ukh _Rt
DxaDkSk]Vma Ung_k lddtDkW2U lāK 5Sk lgÖN_ lWdtlUSk lāK–——“gkam
hkSm GtÁ^kS 5atÐ^k [mBNmÿDÐYk2YuDì hk Ylhak ÿDÐY 5ht. gdaSm¸^k D_k_kd_
gÈN¤[_ ŽŽ ]Å^t Ödk±_m D_Á^kS 5am. ÖTkYW DtatÐ^k DÆgxlNª^]It gUÖ^
^o>g>^oDt]vå_eg 5lR \k_SkSma hxSt.
]n2[7 ]tůx - \k_SkSma Ylhak >]5_Nm>g -]kg _rYmPůk2LmNlgÖN] ÌhRKtI
4lSKaU dkhSoD ÿRkamÿDÐY gkdªKlWD EkKFm \kFmUk_mÖdłYWkS _k[ldak Ftak.
Pm>]5_gmWt (lUÐam ]tůx _ta DvYō_teW) ]n2[7 ]tůxgkOm [phS ^xKWk S^k_ DtamhxSm
^k]Å^t, å_ak^Æg >WKê lal]NtP lh D2YWm EkKFm Y±Dk_ ÌhRoW gh\kFm hxSm. 
‘Pm>WPm la2D _xP - ÿÖSkldS ]^o_ ldhk_ lKÐhk D¤þk¸^k IyDkak, Ik_ atWIk .“
lD]m ak2[mIk _ÖSk lUÐam Wx>Pk la2D _xPak JtUta 4gk S^k_ D_Á^kS 5ak.
’42P_úk82P Dk_ YklD«F lgÖN] eh_- DxaDkSkYlIJ] [2Fka - DxaDkSk
]hkWF_YklaDtWt \ol]FS KkFtd_ma 4lVDk_k2Ik dkY_ D_Á^kIk lWRª^ GtSak. Â^kWngk_,
\ol]FS YklD«F ÿDÐY gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m ÿDÐY ÌhRoW l[ÐP-BYW-@Y_tN-
ůkÆgZ_ ([mBBNm) SÂdkd_ hkSm GtÁ^kIk lWRª^ GtSak. hk ÿDÐY ([mBBNm)
SÂdkd_ Ž dfk«Då_Sk UtÁ^kS 5ak. ^kSDt>]gm 5lR lg2Èat³g ^k EkgFm
Y±Dk_k2Ik g]kdte hxSk. 
“”gkdªKlWD EkKFm \kFmUk_mIt ]hßd:
ÿÂ^tD gh\kFm \kFmUk_mak gdōÂDpĶ UtSt: KtÓhk UxW GND >DkI gh]S Å^t^kgkOm
Dk^ª D_SkS StÓhk UxGthm Â^k2It gdō°] g2^xKW D_SkS 5lR >Dk ÿDÐYk¸^k SnaWtS munotes.in

Page 123

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
123Ik2Fat 8ÂYÆW l]bdSkS. ÿÂ^tDKR º^k]Å^t ldetf 4gSx St gdōÂDpĶ UtÁ^kIk ÿ^ÂW
D_SkS
ak\k2ItY_ÖY_gk]kl^DìD_R: 4gt ÿDÐY UmGª F\ªVk_Rt¸^k DkakdVmgh>D
4gSkS 5lR 4FUm ]hkF 4gSkS. >Dk Ik2FÐ^k Ó^dgk^ \kFmUk_kgh ht gdª ghKStWt
Yk_ YkPat KkSt. KxEm] 5lR Zk^Ut ghKYRt gk]kl^D Dtat KkSkS 5lR UxÆhm Y±k2Wk
Y_ÖY_Zk^UkhxSx 
‘gk]klKD-5lTªDDk]k2d_ekgWkga±D¤lþSD_Rte³^hxSt:>EkīkWt ÿDÐYkIk
EIª 5lR dkÖSldD Dk] gk]kl^D DtÐ^k]nbt g_Dk_ 6S_ ]hßdYoRª gk]klKD-5lTªD
±týkd_ a± D¤lþS Dł eDSt.
’ÿDÐYgn_bmSddtFdkWYoRªhxSx:gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m UmGªDkamW 4gÐ^kWt
UxWY±Dk_ >Dý ^tS 4gÐ^k]nbt ÿDÐY gn_bmS d KaU FSmWt YoRª D_Á^kg ]US
hxSt.
“Utekakak\Uk^D: 4gt ÿDÐY _k[dRt Zk_ gxYt Wgat S_m ldĵkgkhª EkgFm Y±kIk
gh\kF Dtdb EIª 5lR KxEm] dkNoW GtÁ^kgI ]US D_S Wkhm S_ Utekak
UmGkªdVmY^«S Zk^Uk UtSx.
”JxNz^klW]eh_m8īxFk2Wk[bDNml]bSt: ldDgWema Utek2¸^k úk]mR \kFkSma
JxNz^k JxNz^k 8īxFk2Wk ghgk Y_Dì^ ]kaDì¸^k 5lR 6S_ Y_Utem D2YÆ^k2em 8Yg]oh
D_Á^kg lD2dk ^K]kW UtekS ÖdS: ¸^k ghkÍ^D D2YÆ^k ldDlgS D_Á^kg 8ÂgnD
4gatÐ^k ]xOz^k g2ÖTk2em D_k_ D_Á^kIm g2Vm l]bS Wkhm. 4gt 8īxF, 4Wn\d5lR
Fn2SdRoDìIm g2Vm8ī] dkQmgkOm 5lR g2\kÓ^ ÖYV¥gkOm ]K[oS ^ekY^e ldDlgS
D_Á^kS 4Y^em O_SkS. gkdªKlWD-EkgFm \kFmUk_m¸^k _RWmSm^ ekgDì^
Vx_Rk]nbt d lW^k]D ^2ýRt]nbt, ^k ±týkSma ldldV ÿDk_¸^k gkdªKlWD-EkgFm
\kFmUk_mg ÿxÂgkhW l]bta. Â^k]nbt JxNt lW]eh_m 8īxF [bDN hxSma d Â^kI[_x[_
8īxKDk2¸^k Ödk_Ö^kg 8°tKW l]bta. 
•6S_]hßd
• \k2Pdam 4dKP ÿDÐYk2]Å^t Fn2SdRoD D_Rt g_Dk_ak 4dGP 4gSt Y_2Sn
>Ekīk EkgFm GNDkak UmGª ]nUSm¸^k Zk^īk¸^k [UÐ^kS Â^kI ÿDÐYkS _g
4go eDSx.munotes.in

Page 124

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
124• gnVkå_S Yå_IkaW Dk^ª±]StĬk_t EkgFm ±týkSma S2ý²kW 5lR WkldÆ^Sk ^k2Ik
gkdªKlWD gtdk ÿUkW D_Á^k¸^k WdmW gnVkå_S ]kFkªIk Yå_I^ ÌhRoW
gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_mIt 4ÆdtfR D_Sk ^t9 eDSt. 
• 4gt 8Yø], YoRªYRt gkdªKlWD lD2dk YoRªYRt EkgFm 4gatÐ^k 8Yø]kYt±k
Ik2FÐ^k Yk^k\oS 8Yk^^xKWk lD2dk gtdk ÿUkW D_SkS. ^k]Å^tÿÂ^tD gh\kFm
Y±Dk_ lD2dk D2YWm gdō°] Dk] D_St.
• gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m gk]kÆ^S: gkdªKlWD ±týkSma Dk^ª±]Sk gnVk_St
5lRÖTklWDÓ^dgk^k¸^k±]Sk ldDgmS D_St.
[k_kdm Y2IdklfªD ^xKWtS (Ž-Ž•) W]oU DtÐ^kÿ]kRt \k_S g_Dk_DPt Yk^k\oS
gnldVk2¸^k Fn2SdRoDìIt ]hßdkDk2±m aà^ 5ht (42UkKt ^o>g lůla^W4ekÿDk_¸^k
ÿI2P Fn2SdRoDìIm F_K 4gSkWkhm \k_S g_Dk_ gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_mak
4TªÓ^dÖTt¸^k [ö ^kI ±týk2S glø^YRt ÿxÂgkhW UtS 5ht.
gkdªKlWD 5lR EkKFm ghDk^kªWt Dk] DtÐ^kg Ute adD_ ÿFSm D_Sx. 4gt ÿkłYldetfS:
gkdªKlWD ±týkIm Dk^ª±]Sk gnVk_SkS 5lR ÖTklWD Ó^dgk^kIm ±]Sk ldDgmS D_SkS.
“”‘gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m¸^kg]Ö^k 
g]kWlhSg2[2Vk2Img]Ö^k:ekgWg]kKDÐ^kRkgkOm 5lR EkKFm±týWÉ^kgkOm
Dk] D_mS 4gSt. gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m¸^k ÿDÐYkgkOm lhSg2[2VkS gkÌ^Sk
4gam YklhKt. ^k ]kWlgDSt]nbt ]S\tU dkQÐ^kg 5_2l\D 8ÂgnDSk lD2dk Ödk_Ö^
UmGªDkbkY^«S lNDo eDRk_ Wkhm.
]kaDìIk4\kd - gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_mht ÿkłY>D g2^nĉ ÿ^ÂW 5ht. K_
DxRSkhm Y±Dk_ g]kW _mSmWt ^xFUkW UtS Wgta S_ Â^kYuDì >Dkd_ Wth]mI Ungö^kYt±k
KkÖS U[kd ^tSx. KtÓhk ÿDÐYkWt Kt O_dat hxSt St l]bÁ^kg 4Y^e ^tSt StÓhk
]kaDì¸^k 4\kdkIm g]Ö^k 4lVD SmĄ hxSt.
‘EkKFmD2YWmItdIªÖd- 4gt hx9 eDSt Dì \k2PdakSma dkNz^k]nbt g_Dk_ ]kGk_
Gt7a 5lR EkKFm Y±kIt dIªÖd dkQo eDta. ^k]nbt g_Dk_Im Fu_gx^ hxS Kk7a.
gdªgkVk_RYRt, KkÖS lWVm 4gRkö^k D2YÆ^k YnQkDk_ GtÁ^kIk ÿ^ÂW D_SkS Yå_Rk]m
DVmDVm KWStIt WnDgkW hxSt.munotes.in

Page 125

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
125’g2ÿtfR5lR8ĥmĶk2Img]Ö^k–g2ÿtfRkIk 4\kd d 8ĥmĶk2Im 4ÖYĶSk^k]nbt ÿDÐY
lWl]ªSmd_ Yå_Rk] hx9 eDSx. ÿk_2l\D YkSbmd_ma gx^mgnldVk 5lR g2YoRª
Yk_UeªDSk ÿDÐY gn_bmS Yk_ YkPÁ^kg ]US D_St. dkÖSddkUm 8lĥĶk2gx[S ^xµ^
lWRª^ ÿlø^k ^k g]Ö^tIt lW_kD_R D_Á^kg ]US D_St.
“Dk]kImdtFbmeuam3\k2Pdam 4dKP ÿDÐYk2¸^k lU_2Fk7[k[S EkgFm ±tý 4lVD
gkdV 4gSt. Â^k2Im Dk^ªeuam 5lR 42]a[KkdRmIm YĦS g_Dk_m Y±kDk_kem Ik2FÐ^k
ÿDk_t KnbtaI 4gt Wkhm. [ö^kIUk ÿDÐYk¸^k 42UkKmS dtbtWngk_ 42]a[KkdRm W
DtÐ^kg 4gt ]xOt ÿDÐY ÿI2P ]hkF YPSkS.
”]S\tU- ]xOz^k ÿDÐYk2]Å^t 42]a[KkdRmYodê ^xµ^ lW^xKW g]kldĶ 4gSt. duIkå_D
5lR ÖYVkªÂ]D 8ĥmĶk2]Å^t ]S\tU 4go eDSkS. Â^kIk Yå_Rk] gh\kFm Y±Dk_k2¸^k
g2[2Vkd_ hx9 eDSx. K_ leÖSmIk 4\kd 4gta S_ g2YoRª Nm] ýÖS hxSt 5lR
lW^xKWkWngk_ 4Ytl±S Yå_Rk] l]bS WkhmS. 
•lWDpĶUKkªItlW^2ýR- >DklVD gh\kFé]nbt, K_ leÖSmIk 4\kd 5lR lWDpĶ UKkªIt
lW^2ýR 4gta S_ St DxRÂ^khm Ó^dgk^kItWnDgkWI D_St. YR, 8YaÊV g2gkVWk2d_
lW^l]S 5lR ^xµ^ lW^2ýR OtdÐ^kWt Dtdb dtbI dkIS Wkhm S_ gdōÂDpĶ ldS_Rkg
]US hxSt.
–EkKFm Y±Dk_kg 4lVD VxDk -ÿÂ^tD gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m]Å^t,EkKFm
KxPmUk_kg4lVDVxDk4g Sx. >DS_ 4lÖSÂdkS 4gRk_m ÿRkam lD2dk ]2Kn_mgkOm
akFRk_k UmGª Dkb ^k]nbt Ó^dgkl^D g2[2Vkd_ Yå_Rk] hxSx. 4gt Lkat S_EkKFm
\kFmUk_ ekgWkDPoW WnDgkW \_Yk7Im 4Yt±k OtdSx.
“•YmYmYm]xPta¸^k_RlWSéItÿekgW
g2^nĉ8ī]_RWmSm: g2^nĉ 8ī]k2It dRªW Ó^dgk^kIm >D Ó^dÖTk ÌhRoW Dtat Kk9
eDSt. ^kS Dk^ªlø^kDakY lD2dk ÿDÐY YoRª D_Rt ^kgk_´^k ldleĶ 8ĥtekWtUxW
lD2dk 4lVDD2YÆ^k Dk^Utem_å_Â^k ÖdS2ý 8Yø] S^k_ D_Á^kgkOm >Dý ^tSkS.
Ungö^k eÊUk2S gk2Fk^It S_hm >D SkÂYn_Sm \kFmUk_m 5htKm >Dk ldleĶ htSogkOm
ÖTklYS Dtam KkSt. lh \kFmUk_m ldleĶ Wkd dkYł eDSt lD2dk ldleĶ Wkd W dkY_Sk
Dk] D_St.munotes.in

Page 126

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
126gkdªKlWD-EkKFm ]vPta¸^k g2^nĉ 8Yø]kSekgDì^ 5lR EkgFm D2YWm >Dý
^t9W ÿDÐY hkSm GtÁ^k¸^k lWlIJS 8ĥtekWt SkÂYn_Sm\kFmUk_mÖTkYWD_SkS 
8Ukh_RkTª, ÖYtea YYªK Óht7Da (>gYmÓhm) S^k_ D_Á^kgkOmYmYkdkd _tÐdt DvYō_teW
lal]NtP (Ym5_gm>a) Im ÖTkYWk ]t ŽŽŽ ]Å^t \k_Sm^ _tÐdt d FnK_kS YmYkdkd YxNª
lal]NtP (KmYmYm>a) gh g2^nĉ 8ī] (KtÓhm) D2YWm ÌhRoW D2YWm4lVlW^]—“”
¸^k 42SFªS Dtam Ftam—— ]Å^t gm lD2F 6ÆĀkÖů³I_ lal]NtPFnK_kS ]t_mNk7]
[xPª 5lRFnK_kS g_Dk_ ^k2Wm g2^nĉ 8ī] D2YWm ÖTkYWtgkOm gk]2KÖ^ D_k_k2d_
Ödk±_m Dtam hxSm 
Yk^k\oS gnldVk2¸^k ldDkgkS gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_mIt 8ÂDpĶ d 4lĬSm^ 8Ukh_R
ÌhRKt Ym5_gm>a gn_¤þWF_ 5lR _kKnak eh_ U_Ì^kW ]mN_ FtK ak6W āvPFtK]Å^t
ŁYk2Så_S D_Á^kIt Dk] 5lR StI Dk] YnQt lYYkdkd [2U_kY^«S dkQdmS WtÁ^kIt Dk]
>gYmld ak UtÁ^kS 5atlYYkdkd _tÐdt St lYYkdkd [2U_ ^kg KxPRkö^k•lD]m
¸^k ]kFkªd_ma SgtI [2U_kSma ]kadkhSnDì¸^k d dkhSnDìg2U\kªS gdª Dk]DkK d
Ó^kdgkl^D Dk]t gk2\kbÁ^kIt Dk]hm D2YWmak gxYldÁ^kS 5at 
l[ÐP-@Y_tN-ůkÆgZ_[mBNm –[k2Vk-dkY_k-hÖSk2S_R_RWmSm: ^k _RWmSmĬk_t,
gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk _m¸^k ]kÅ^]kSoW ]xOz^k ÿDÐYk2Wk ld°Yn_dOk Dtak KkSx
úmWlZÐP Yk^k\oS gnldVk ÿDÐY ^kI SÂdkWt gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_mSnWt
8\k_Á^kS 5at 
l[ÐP-@Y_teW-ůkÆgZ_ ([mBNm) D_k_k42SFªSgk]kÆ^S: ekgW EkKFm D2YWmak
ÿDÐY8\k_Á^kg5lRIkadÁ^k g lUÐ^kW2S_ D2YWmak WZk hxÁ^kgkOm Ž St ‘Ž
dfk«¸^k DkakdVmIm gdaS UtSt Â^k DkakdVmW2S_, ÿDÐY g_Dk_DPt Y_S UtÁ^kS
^tSx 
8Ukh_RkTª, YnÁ^kSma Sua[uak ^tTt Ž ]tFkdrN hk^Pa 5Vkå_S dmK ^nlWNIm ÖTkYWk
lh[mBNmSÂdkd_D_Á^kS5amhk[mBNm ÿDÐY ÌhRKt Kag2YUk ld\kF
]hk_kÕů 5lR Ö^kN62P 6ÆĀkÖů³I_ ÿk aml]NtP ^k2]Å^t Lkatak D_k_ hxSk
‘NWªDìÿDÐY-døDìÐamÿDÐY_RWmSm ^kS, >D EkgFm D2YWm ÿDÐYkIm g2YoRªYRt
_IWk[k2VDk] d gngºKmD_R D_Á^kIt ]kÆ^ D_St 5lR dkY_kgkOm YoRªYRt S^k_
LkÐ^kW2S_ Sx ÿDÐY ekgWkDPt gnYoUª D_St gkVk_RYRt, ÿDÐYkgkOm 4TªghkÍ^ munotes.in

Page 127

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
127ekgW Yn_dSt. ÿDÐY ekgWkDPt hÖSk2Så_S DtÐ^kW2S_ @Y_teWIk \kF g_Dk_¸^k
UtE_tEmEkam 4gSx. YR, ÿDÐY UtE\ka ]ký EkgFm D2YWm D_mS 4gSt.
Sta 5lR Frg ±tý8Kkª ÿDÐY ±tý[2U_ ldDkg_tÐdt WtNdDª lD2dk ÖNteW ldDkg]tůx
_ta 6Â^kUm ÿDÐYk2]Å^t gk]kÆ^YRt lh YĦS dkY_Á^kS ^tSt.
NWª-DìÿDÐY[ö^kI ld\kFk2S dkY_ak KkSx. 8Ukh_RkTª ]klhSm S2ý²kW (NWª-Dì
]klhSm ÿRkamIm 42]a[KkdRm4l\^k2lýDì]xOt [k2VDk] ÿDÐYlglÓha
4l\^k2lýDì 5lR 6S_ [ö ^kI ±týkS.
’l[ÐP-BW-@Y_tN([mBB-[k2Vk-]kaD Óhk-dkY_k _RWmSm [mBB >D
gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m ÿDÐYÿkłY5ht º^kS >D EkgFm D2YWm g_Dk_¸^k
Dkhmÿ]kRkSÿxÂgkhWk gh ÿDÐY S^k_ Dt_Stº^kd_ D2YWmIm ]kaDìI 4gSt 5lR
D2YWmI ÿDÐY IkaldS 4gSt. ekgW ^kS TtN lWVm UtS Wgat S_m^k ÿkłY
42SFªSD_]kZì gk_´^k 4Æ^ 5lTªD ÿxÂgkhWgdaSm UtSt. ^k ÿkłY]Å^t, gnldVk
dkY_DÂ^k«DPoW Zì Fxbk DłW EkgFm D2YWmak >DoR Fn2SdRoD dgoa D_Á^kIm
Y_dkWFm lUam KkSt. ldDgD ÖdS2ýYRt ÿDÐYkIk ]kaD 4gSx d Sx ÿDÐY IkaldSx.
l[ÐP-@Y_teW-ůkÆgZ_ ([mBNm g2_IWt¸^k ldY_mSEkgFm ±týkSma D2YWmIk hk
ÿDÐY 4gSx 5lR ]nUSm¸^k etdNm Sx ekgWkDPt hÖSk2Så_S D_Á^kIm F_K WgSt.
“gdaSmD_k__RWmSm gdaSm¸^k^k D_k_k]Å^t EkKFm D2YWm (gdaS 8Y\xĉk
ÿDÐY YoRªYRt S^k_ D_Á^kgK[k[Uk_ 4gSt. gtdk]kWDt ÖTklYS D_Á^kgkOm 5lR
EkgFm D2YWmWt ^xµ^ dkY_DSkª enÐD 5Dk_at ^kIm Ekým D_Á^kg ekgW K[k[Uk_
4gSt. Fn2SdRoDìIm K[k[Uk_m EkKFm D2YWmIm 4gSt. Dkhm ÿD_Rk2]Å^t g_Dk_ ld°
Yn_dOk DłeDSt.EkgFm D2YWmak Â^k2Im Fn2SdRoD SgtI Fn2SdRoDìd_ ^xµ^ Y_Skdk
(å_NWª @W 6ÆÓhtÖN]¤N-5_B5^l]bdSk^kdk^kgkOmgdaSm¸^kD_k_kIk
DkakdVm Ž St ‘Ž dfk«Ik 4gSx. 
”amKD_k_lD2dk\kPtYĘmD_k__RWmSm ^k ^xKWtWngk_g_Dk_ EkgFm D2YWmak
ÿDÐYkIm gÅ^kIm ]ka]°k dkY_Á^kg Y_dkWFm UtSt. hk D_k_ gkVk_RS: Ž dfkªgkOm
4gSx. Â^kW2S_, YnQma Ž dfk«gkOm Â^kIt WoSWmD_R Dtat KkSt.
•Ó^dÖTkYW D_k_ _RWmSm ^k D_k_k42SFªS gkdªKlWD gtdk gnldVk2¸^k
Ó^dÖTkYWkgkOm EkgFm D2YWm K[k[Uk_ 4gSt Kgt Dì hvlÖYNa^nlNlaNmK
(YkRmYn_dOkdmKYn_dOkdkhSoD, [2U_, 6Â^kUm.gkdªKlWD ±tý lÖT_ ]ka]°tS munotes.in

Page 128

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
128Fn2SdRoDìgkOm K[k[Uk_ 4gSt S_ EkgFm ±tý gnldVk Ó^dÖTklYS D_Á^kgkOm EtbSt
\k2Pda Yn_dÁ^kg K[k[Uk_ 4gSt. @Y_tlN2F EIkªgkOm gkdªKlWD ±tý EkgFm ±týkak
ldleĶ U_ UtSt. hk D_k_kd_ ‘ St “ dÕ^kª¸^k DkakdVmgkOm Dtatak 4gSx. Â^kIt YnÆhk
WoSWmD_R Dtat Kk9 eDSt.
–gtdkD_k__RWmSm: ^k D_k_k42SFªS gkdªKlWD ±tý EkgFm ±týkSma D2YWm[_x[_ _ÖSt
]hk]kFª d 6S_ Yk^k\oS gnldVk2Im UtE\ka d UnŁÖSm ^kgk_´^k Dkhm gtdk2¸^k
S_SnUmg2[2lVS D_k_ D_St. hk D_k_  St ‘ dfkª¸^k DkakdVmgkOm 4gSx d Â^kIt YnÆhk
WoSWmD_R Dtat Kk9 eDSt. D_k_k¸^k DkakdVmS, ekgW EkgFm D2YWmak YodªlWVkªå_S
enÐD UtSt. ht enÐD D_k_kS O_atÐ^k gtdk2gkOm >D-dtb enÐD 4go eDSt.
—lPLk7W-Zk^WkÆg-l[ÐP-@Y_tN(Pm>Z[mB–^xKWkS^k_D_k -ld°Yn_kdk-[k2Vk-
dkY_k_RWmSm hm_RWmSml[ÐP -BW-@Y_tN ([mBB) ^k _RWmSm]Å^t Dtatak [Ua
5ht.
ŽlPLk7W-l[ÐP-^xKWkS^k_D_k –[k2Vk_RWmSm:hm_RWmSmNWªDì ÿDÐY –dø
DìÐamÿDÐY_RWmSm ^k _RWmSm]Å^t Dtatak [Ua 5ht.
“.–gk_k2e
YnW_ªIWt]Å^t >Ekīk D2YWmIk g2GNWkÂ]D5lTªD 5lR @Y_tlN2F 5_kEPk lD2dk _IWk
Dk^]ÖdłYm d KaU FSmWt [UaRt5lR ld°m^ Dk^ªdkhm¸^k ]nUzīk2DPt a± dtVRt 4gSt
º^k]nat >Ekīk D2YWmg [2U D_kdt akFo eDSt. YnW_ªIWk, ]oaS: D2YWmak WZk 5lR
8ÂYkUDStd_ Y_S 5RÁ^k¸^k ÿkTl]D 8ĥtekWt 5^xlKS Dtatat Yå_YoRª Dk] 4gSt.
YnW_ªIWkIm _RWmSm ldamWmD_Rg2YkUW4lVúhRYxNªZxlaB YnWFªOW5lTªD YnW_ªIWk
g2GNWkÂ]D YnW_ªIWkYnWdªgW ^xKWk, 6Â^kUm 4go eDSkS.
KtÓhk >EkUm DvYō_tN _RWmSm D]m hxS IkaatÐ^k Dk]lF_mDPt a± UtÁ^kDå_Sk [Wldam KkSt
StÓhk ^k ÿDk_¸^k _RWmSmak WoSWmD_R _RWmSm 4gt ÌhRSkS. ^k ÿDk_Im _RWmSm D2YWmak
@Y_teÆg]Å^t lÖT_Sk5RÁ^kgg2GNWkÂ]D g2gkVWt 5lR ±]Sk2It YnWŁºKmdW D_Á^kg
5lR YnÆhk >DUk D2YWm ÖYVkªÂ]D D_Á^kg ]US D_St.
K¤Óhk UxW dtFÑ^k D2YÆ^k2]Å^t ÖdS3 It ÖdS2ý 4lÖTÂd lNDdoW Y_ÖY_ Zk^Utem_ ÿDÐY hkSm
GtÁ^kgkOm >Dý ^tSkS S¤Óhk Â^kg _RWmSm^ gk]å_D ^nSm 4gt ÌhRSkS. ^kIk D_k_ g2^nĉ
8īxFkYt±k D]m KlNa 5lR D]m [2VWDk_D 4gSx. g2^nĉ 8īk]k2]Å^t UxW Ó^dgk^ ÖdS2ý munotes.in

Page 129

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
129Ó^dgkl^D 4lÖSÂd lW]kªR D_Á^kgkOm 5Yam g2gkVWt >Dý D_SkS. \k_Sm^ gk]å_D ^nSm
lD2dk 5GkPmak \kFmUk_k2]Vma g2GfªekgDì^ hÖS±tYlWRª^ GtÁ^kg lda2[Dk^ª
g2ÖDpSmSma Z_D,6Â^kUégk_´^k Dkhm g]Ö^k2Wk gk]x_t Kkdt akFSt.
gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m hm gkdªKlWD ]ka]°k 5lR / lD2dk gkdªKlWD gtdk2¸^k
S_SoUmgkOm g_Dk_m 5lR EkgFm ±týkSma >D Ó^dÖTk 5ht.KtÓhk EkKFm ±týkSma S2ý²kW d
WkldÆ^YoRª Dk]t 5lR gkdªKlWD ±týkSma ÿxÂgkhWY_ ^xKWk ^k2It ^xµ^ g2^nĉìD_R hxSt S¤Óhk
ÿDÐY O_atÐ^k dtbtS 5lR 42UklKS lD2]SmS YoRª D_Sk ^tSkS. 
“—ÖdkÅ^k^ 
EkamlUatÐ^kY^kª^k2YuDìgdkªS^xµ^8°_lWdPk
 ______________ ÌhRKt >Ekīk D2YWmIt >D lD2dk 4lVD Yuao YnÆhk lPLk6W
D_Á^kImÿlø^k 
(DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSmgkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m _RWmlSD ^nSm^kYuDì Dkhmhm
Wkhm
 DvYō_tN YnW_ªIWtS _____________g]kldĶ 5ht. (ld\kF E_tUmld¸JtlUSldøì
ldGNmD_R^kYuDì gdª
‘Z]ª¸^k DvYō_tN WoSWmD_R Vx_Rkd_ __________ Ik Yå_Rk] hxSx.
(Ó^dÖTkYW ]nÐ^tÓ^dÖTkúkhD52S__kÕům^ Y^kªd_R^kYuDì gdkª
’UxW D2YÆ^kg2gkVWt gk]kl^D D_Á^kgkOm >Dý ^t9W >D D_k_ D_SkS, S¤Óhk Â^kg
(((((((((ÌhRSkS 
(DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSmgkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m _RWmSmD ^nSm^kYuDì Dkhmhm
Wkhm
“______________ lh 5lTªD Fn2SdRoDìd_ 5Vkå_S _RWmSmD ^nSm 5ht.
(6l³dNm _RWmSmD ^nSm4Wna2[ _RWmSmD ^nSm±ulSK _RWmSmD ^nSm^kYuDì gdª
”\k_Sm^ _RWmlSD ^nSm lD2dk 5GkPmS ____________ lh g]Ö^k 4go eDSt.
(Dk^ªg2ÖDpSmS Z_DGNatam ÖYVkªWdmW [kKk_kS ÿdtedkQm¸^k g2Vmmunotes.in

Page 130

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
130• ____________ lh g_Dk_m ÿklVD_R5lR EkKFm ±týkSma D2YWm^k2¸^k]Vma D_k_
5ht. 
(DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSmgkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m _RWmlSD ^nSm^kYuDì Dkhmhm
Wkhm
– _____________ hk ]nĥk _RWmSm 4daxDW 5lR lWdPm]Å^t gk]ma 4gSx. 
(DvYō_tN g2ÖDpSm\oSDkbkSma _RWmSéIk Yå_Rk]g_Dk_m Vx_Rt^kYuDì gdª
—_____________ ht gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_mIt >D ÿkłY5ht. 
([k2Vk-dkY_k-hÖSk2S_R D_k>DaÓ^kYk_mÓ^dgk^ g2^nĉ lh2Uo DyNn2l[D Ó^dgk^
ghDk_m g2ÖTk
Ž__________ ]Å^t KnWm D2YWm 4lÖSÂdkS _khS Wkhm. 
(ld¸JtlUS ldøìldamWmD_R52leD ldGNW^kYuDì gdª
Ekama ldVkWt gÂ^ lD 4gÂ^ St gk2Fk.
ldamWmD_R DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSmIk >D ÿDk_ 5ht.
lWDpĶ UKkªIt 8ÂYkUW ht >Ekīk D2YWmIt DvYō_tN WoSWmD_R Vx_R _k[dÁ^kIt >D Dk_R
4go eDSt.
‘g2ÖDpSm 5lR \kftIk 4PTbk hm 52S__kÕům^ Ó^dgk^k2Im g]Ö^k DVmI 4go eDS
Wkhm
’gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_mIm_RWmSmekgWkgÂ^k¸^kgk]klKD -5lTªD Dk]k2d_
a± D¤lþS D_Á^kg g±] D_St. 
“]n2[7 ]tůx ht gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m _RWmSmIt 8Ukh_R 5ht.
”NWªDì lD2dk døDìÐam ÿDÐYkSEkKFm D2YWm ÿDÐY YoRª LkÐ^kW2S_ ekgWkDPt
hÖSk2Så_S D_mSWkhm
•DvYō_tN WoSWmD_R ht 42SFªS YnW_ªIWtIt 8Ukh_R 5ht. 


munotes.in

Page 131

प्रकरण ५ व्वसया ्, कॉपपोरेट आयण जयागयतक रणनीती
131KxPmKnbdk FN–4ž FN–[ž. 5lTªD YnW_ªIWk4. gkdªKlWD-EkKFm\kFmUk_m (YmYmYm) ]vPta l[ÐP-@Y_tN-ůkÆgZ_ [mBNm _RWmSm [.DvYō_tNYnW_ªIWk _RWmSmIk ÿDk_ ‘4lVúhRD. ]kWd g2gkVWk g2[2lVS ]nĥt’. 52S__kÕům^ Ó^dgk^kIm g]Ö^k PVWDx-]kakDx FnRx°_ “. Pk9W gk^lL2F 6. 58Ngxlg«F– [kĻ g2gkVWk2Ik dkY_ 
Ekamaÿijk2ImgldÖS_8°_tlahk
DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSmIm g2DÐYWk 5lR Â^kIm 5dÔ^DSk g]KkdoW gk2Fk.
DvYō_tN YnW_ªIWk _RWmSmIt l\ÆW ÿDk_ DxRSt?
‘DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSm ÌhRKt Dk^"Â^kd_ Yå_Rk] D_Rk_t 42SFªS 5lR [kĻ
GNDk2d_ IIkª D_k.
’DvYō_tN WoSWmD_R _RWmSé¸^k Dk_Rk2It dRªW D_k.
“) _RWmSmD gk]å_D ^nSm/5GkPéIt ÿDk_ 4Vx_tlES D_k.
”_RWmlSD gk]å_D ^nSm/5GkPéIt]hßd ÖYĶ D_k.
•\k_Sm^ _RWmlSD gk]å_D ^nSm/5GkPz^k2¸^k ldldV g]Ö^k ÖYĶ D_k.
–52S__kÕům^ Ó^dgk^k2¸^k g]Ö^k2d_ IIkª D_k.
—gkdªKlWD EkKFm \kFmUk_m Vx_RkIt ]hßd gk2Fk.
Ž
gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m _RWmSm]Å^t 4PIRéIk g]kdte 5ht
ht ldVkW ÖYĶ D_k.
 gkdªKlWD-EkKFm \kFmUk_m(YmYmYm) ]vPta¸^k eklgS _RWmSéd_ lNY lahk.
DvYō_tN YnW_ªIWt¸^k, 42SFªS d [kĻ YnW_ªIWt¸^k ÿDk_k2d_ lI2SWD_k 
ٟٟٟٟٟٟmunotes.in

Page 132

GND‘
”]klhSmS2ý²kWkSmaWdmW8U^xÆ]nEÓ^nÓh_IWk
ÿD_R g2_IWk 
”Ž 8ĥmĶ
” Yå_I^
” ]klhSm S2ý²kWkĬk_t IkaldatÐ^k Ó^nÓh_IWk/_RlWSm
”‘ ]klhSm S2ý²kWkĬk_t IkaldatÐ^k Ó^nÓh_IWk2¸^k/_RWmSé¸^k ]^kªUk
”’ \k_Sm^Ó^dgk^k Sma ]klhSm S2ý²kWk It 5^Nm^xFUkW
”“ gk_k2e
”” ÖdkÅ^k^
”Ž8ĥmĶ
^kld\kFkIk4Ë^kg DtÐ^kW2S_ ldīkÃ^k«]Å^t Ekama g±]Sk lW]kªR hx7a
• ]klhSm S2ý²kWkĬk_t IkaldatÐ^k Ó^nÓh_IWk2It/_RlWSéIt ]hßd ÖYĶ D_Rt
• ]klhSm S2ý²kWkĬk_t IkaldatÐ^k Ó^nÓh_IWk2¸^k/_RlWSé¸^k ]^kªUk KkRoW GtRt
• \k_Sm^ Ó^dgk^kS ]klhSm S2ý²kW (5^Nm ±týk¸^k ^xFUkWkIm IIkª D_Rt
”Yå_I^
]klhSm S2ý²kW, Ó^dgk^kSma WkdmÁ^ dkQdSt WkldÁ^YoRª 4 rÈg, dkQdatak PtNk ÖNx_tK,
dtFdkWÿlø^k 5lR ldÖSpS ]klhSm ldS_R ht ]klhSm S2ý²kWkIt Ik2Fat Yå_Rk] 5htS
WkldÁ^YoRª 8Yø]k2]nbt Ó^dgk^ 4lVD Dk^ª±]StWt IkaSkS S_ WdlWl]ªSm]nbt Ó^dgk^kIt
]oÐ^ dkQSt, FnRd°k dkQSt 5lR 8ÂYkUDSk dkQSt
^k ld\kFkS, ]klhSmS2ý²kWkĬk_t IkaldatÐ^k Ó^dgk^kSma Ó^nÓh_IWk2Im/_RlWSéIIm IIkª
Dtam Ftam 5ht
132munotes.in

Page 133

प्रकरण ६ मयायिती त ंत्रज्यानयातील नवीन उद्ोन ममुख व्मुविरचनया
133”]klhSm S2ý²kWkĬk_t IkaldatÐ^k Ó^nÓh_IWk/_RlWSm
”g2DÐYWk
]klhSm S2ý²kW (5^Nm) hk ]klhSm d g2ÿtfR S2ý²kW (5^gmNm) Ik >D 8YGND 5ht. PtNk
lD2dk ]klhSmIt g2úhR, 4daxDW, YnW_ªÿkĮm, ÿgk_R 5lR hkSkbRm ^kgkOm g2FRDkIk dkY_
D_Rt ÌhRKt ]klhSm S2ý²kW (5^Nm) hx^.
8Ukh_Rt
• PtNk WtNdDª 5lR gdª g2[2lVS g2ÿtfR 8YD_Rt Kgt Dì gÓhª_, lāKtg, _k8N_, h[5lR
dk^å_2F.
• dPª ÿxgtlg2F 5lR ÖÿtPemN gk_´^k@lZg @Nx]teWÿRkamIt gvÉNdt4_ 5lR
Â^k2Wk IkaldÁ^kgkOm g2FRD.
”]klhSm S2ý²kWkIt ]hßd:
Dk^ª±] Ó^dgk^kIm lWl]ªSm:Ó^dgk^ 4lVD Dk^ª±] [WldRt ht 5^NmIt 8ĥmĶ 5ht.
gk]kÆ^ Dk] dtFdkW D_Á^kS ]klhSm S2ý²kWkIm ]US hxSt. 5^Nm]nbt, Ó^dgk^(’ x
•) Enat 4gRt e³^ Lkat 5ht 5lR º^k2Wk 5^Nm¸^k gx^m 8YaÊU 5htS Â^k2Wk ^kIk
Zk^Uk hxSx 5ht. munotes.in

Page 134

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
134KaUDk^ª: ]WnÕ^kgk_Et ]emW TDat 4gt hx9 eDS Wkhm. 5^NmSÐ^k >DkI
]emWWt [ö ^kI D]ªIkö^k2Im KkFk GtSam 5ht. ÌhRoW, lKTt lKTt e³^ 4gta StTt
5^NmIkdkY_ Dk] D_Á^kgkOm d Dk]k2Wk FSm ^tÁ^kgkOm D_kdk akFSx.
‘D]ªIkö^k2¸^kDk]k¸^k\k_kSDYkS @Nx]teW]nbt, Dk^ª±]StS gnVk_Rk LkÐ^kWt
]kWdkd_ 4da2[oW _khRt Dkhm ÿ]kRkS D]m Lkat 5ht. 5^NmWt, D]ªIkö ^k2DPoW Â^k2¸^k
Dk]kIt 4lSå_ĉ BLt DkQoW GtSat 5ht. Â^k]nbt, D]ªIkö^k2Wk Â^k2¸^k ]o´^ Dk]k¸^k
±týkd_ a± D¤lþS D_Rt e³^ Lkat 5ht.
’Dk]k¸^kYk_2Ykå_D]kFkªS[Ua: 5^NmWt, Dk^ªYĦSm 5lR Dk^ª D_Á^kIt ]kFª
YoRªYRt [Uaat 5htS. ht [Uaatat ]kFª, D2YÆ^k2Wk 4lVD Dk^ª±]StWt Dk]D_Á^kgd
8ÂYkUDSk dkQldÁ^kg 5lR D]m DkakdVmS [_tI Dk] D_Á^kg gk]Ã^ª UtSkS.
“PtNkItD¤þmD_R: 5^NmWt 6at³ůvlWD ÖNx_tK S^k_ Dtat 5ht. 5YÐ^k WŌUm KSW
D_Á^kg 5^Nm ]US D_St. SgtI, St 5YÐ^kak D¤Óhkhm d DxOthm Ļk gkOdatÐ^k WŌUm
dkY_Á^kS]USD_St.
”G_kSoWDk]:>DtDkbm GłW Dk] D_Rt ht ÖdÈW hxSt. Y_2Sn, 5Sk hk >D WdmW ]kFª
5ht. Dk]k¸^k lODkRm WgSkWkhm Dk] DtÐ^kWt 8ÂYkUDSk dkQSt.5^Nm 5YÐ^kak
D2YWm¸^k WtNdDª 5lR gÓhª_d_ Uo_ÖT ÿdte UtSt Â^k]nbt G_kSoW Dk] D_Rt e³^ Lkat
5ht.
•_xKFk_k¸^kg2Vm35^Nm¸^k 5F]Wk]nbt YnÕDb g2Vm S^k_ LkÐ^k. Â^kSoW [ö ^kI
axDk2Wk _xKFk_ l]bkak. g2FRD ÿxúk]_ 4gx, hkPªdt4_ lD2dk gvÉNdt4_ PtÓhaY_
4gx ^tRkö^k YnQ¸^k lYQmgkOm _xKFk_k¸^k 4WtD WdmW g2Vm 5^Nm]nbt ldDlgS hxS
5htS.
–\k_Sm^5^Nm8īxFkSdkQ 5^Nm]nbt Utekak 5Yam ÿFSm dtFdkW hxÁ^kg ]US
Lkam. FtÐ^k UxW UeDk2YkgoW \k_Sm^ 5^Nm 8īxFkWt 4\oSYodª ldDkg gkVak 5ht.
5^Nm ±tý KFak WdmW lUetDPt Gt9W Ikaat 5ht.
”‘]klhSmS2ý²kWkĬk_tIkaldatÐ^kÓ^nÓh_IWk2¸^k/_RWmSé¸^k]^kªUk
5^NmIt [_tI Zk^Ut 4gat S_mhm Â^kS [_tI Uxfhm 5htS.ÿÂ^tD WkÁ^kak UxW [kKo 4gSkS.
]klhSm S2ý²kW ±tý Ó^dgk^kgkOm Dgt dkY_at KkSt? Â^kIk Fu_dkY_ hxSxDk?^kd_ Â^kIt
Zk^Ut d ]^kªUk YoRªYRt 4da2[oW 4gSkS. munotes.in

Page 135

प्रकरण ६ मयायिती त ंत्रज्यानयातील नवीन उद्ोन ममुख व्मुविरचनया
1354Â^lVD4da2l[Âd: 5^Nm 5lR ]emWd_ KkÖS 4da2[oW _khRt 5YÐ^kak
4gn_l±S [WdSt. 62N_WtN lD2dk dmKYn_dOk [2U LkÐ^kg, YoRª Dk] 62N_WtN lD2dk
dmKYn_dOk gnł hx7Y^«S OÈY _khSt.
ElIªD:5^NmIm 42]a[KkdRmIm 5lR ÿk_2l\D lD2]S EoY ElIªD d ]hkF 4gSt ^kS
D]ªIkö ^k2Wkÿlel±SD_Á^kIm UtEma 5dÔ^DSk 4gSt. hm dtbEk9 ÿlø^k 4gSt.
5^Nm ±týk]Å^t gSS gnVk_RtIm 5dÔ^DSk 4gSt. K_m S2ý²kWk ledk^ 5Sk KFRt
DOmR 4gat S_m 5YRk2g Â^kSma ýnNm d Â^kg2[2lVS 5ÓhkWk2 ldf^m ]klhSm 4gRt
5dÔ^D 5ht.
‘Dk] dKmdW4g2SnaWSk:G_kSoW Dk] D_Rt Zk^Utem_ 4gta Y_2Sn 5Yat Dk] d
5Yat 5^nÕ^ ^k2¸^kSma g]SxaSt¸^k ŀĶmDxWkSoW DVmDVm St >Ekīk Ó^ĉìgkOm
Ik2Fat Wgo eDSt. gSS ÖøìWd_ dtb UtRt d Dk]kIt dkQSt U[kd ^k2It SxNthm 4gSkS
º^kDPt Unaª± Dł W^t.
’gn_l±SStItÿij3 gk]kl^D Dtatam du^lĉD ]klhSm 5lR FxYWm^ PtNk ghKYRt hrD
Dtak Kk9 eDSx. S2ý²kWk¸^k ^k dkQÂ^k dkY_k]nbt gn_±SStIk VxDk EoYI KkÖS 5ht.
Dtdb >Dk JxNz^kÔ^k InDì]nbt Ó^dgk^ WĶ hx9 eDSx. ÌhRoWI, ]klhSm S2ý²kW gn_±k
ÿRkam ^xµ^lODkRm4da2[atam 4gkdm.
“KlNaSk5YR dkY_S 4gatÐ^k lPÓhk6gtgIt Dk^ª g]KoW Gt9 eDS Wgo S_ Â^kIk
5YÐ^k du^lĉD FxYWm^Std_ F2\m_ Yå_Rk] hx9 eDSx. 5Ykam du^lĉD ]klhSm
lW^2lýS D_Rt 5lR Â^kIk Fu_dkY_ NkbRt ht EoY DOmR 5lR DVmDVm 4e³^ 4gSt.
”WxD_mIm4gn_l±SSk–DkhmS_m 4²kS 4gRt lh ^k ±týkIm >D \mSm 5ht. gSS
4YútP D_Á^kIm F_K 5lR Dk]kdłW DkQoW NkDÁ^kIk gSSIk VxDk lh ^k
Ó^dÖTtIm gdkªS dk7N [kKo 5ht. EIª D]m D_Rt 5lR D2YWmIm Ó^kĮm D]m D_Rt ht
D]ªIkö^kg WxD_m D_Rt 4lVD DOmR D_St.
•dIªÖd–gk]Ã^ªdkW ]klhSm d S2ý²kW ÿRkam 4gatat Ute KFkd_ 4lV_kº^ FkKdS
5htS. 5YR Kt Dkhm D_Sx Â^kIk Yå_Rk] DnRkd_ S_m hxS 4gSx. 5YÐ^k EkÁ^k
lYÁ^kYkgoW St [xaÁ^k Y^«S¸^k gdª gd^m d YĦSm ]xOz^k ÿ]kRkS Öd^2IlaS LkÐ^k
5htS. ^kU_Ì^kW5Yam ÖdS3Im g2ÖDpSm 5lR 5YÐ^k YĦSm h_dS IkaÐ^k 5htS.
munotes.in

Page 136

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
136”’\k_Sm^Ó^dgk^kSma ]klhSmS2ý²kW(5^Nm)±týkIt^xFUkW
\k_SkSma ]klhSm S2ý²kW 8īxFkS UxW ÿ]nE GNDk2Ik g]kdte hxSx: ]klhSm S2ý²kW gtdk
5lR[kĻľxSÓ^kYk_l[ lgWtg ÿxgtg 58Ngxlg«F). ——– ]Å^t 5^Nm ±týkIt \k_Sk¸^k
ÖToa Utek2SFªS 8ÂYkUWkS .% >dQt ^xFUkW hxSt St dkQoW Ž• ]Å^t •.•% >dQt Lkat.
ŽŽ ]Å^t \k_Sm^ 5^Nm ±týkS Dk] D_Rkö^k D]ªIkö^k2Im g2´^k ’.‘” Uea± >dQm
Lkamlh]klhSm\k_Sm^ Ó^dgk^kS5^Nm ±týk¸^k ^xFUkWkIt Ik2Fat ÿlSl[2[ UeªdSt.
S2ý²kWk¸^k 5F]WkW2S_ d dkY_kW2S_, Ó^dgk^k2It Dk^ª ]xOz^k ÿ]kRkS [UaoW Ftatat 5ht.
\k_SkS g2FRDk¸^k 5F]WkW2S_ Ó^dgk^kIt YodêIt ]kFª lWlÕø^ Lkat. ]klhSm S2ý²kW
5^NmKdbKd b gdªý ±týk2]Å^t dkY_at KkSt. S2ý²kWk¸^k KaU [Uak2gh, 5YRÖdS3ak
Dgt gnVk_Sx 5lR Â^k¸^k WDk_kÂ]D Yuao2YkgoW 5YR 5Yat g2_±R Dgt D_Sx ht Zk_
5ÓhkWkÂ]D Dk] 5ht. 5^Nm ±týk¸^k ^xFUkWkIm IIkª Ekamaÿ]kRt D_Sk ^tSt.

le±RkSma]klhSmS2ý²kW–5YR 4gk ldIk_ DVmhm Dtak WÓhSk lD, 5Yak dFª
5YÐ^k]x[k6alPÓhk6gd_\_dakKk7aYRhx^ , St ÿÂ^± GPat 5ht ! DxldP -
— gkTm¸^k _xFk]nbt g2YoRª Ute\_ LkatÐ^k avDPk8W¸^k Yå_lÖTSmS 5YR gdªKR
@Wak6W4Ë^kgDłakFaxdle Do akFax. KFkSma ÿÂ^tD lODkRm 6at³ůvlWD
8YD_Rt le±D 5lR ldīkÃ^k«Ĭk_t dkY_am KkSkS. Kt axD ÿÂ^± dFkªS ÿdte Dł
eDS WkhmS 4ek axDk2gkOm ht d_UkW 5ht. 5YÐ^kDPt 5Sk @Wak6W leDÁ^k¸^k
8ĥtekWt S^k_ Dtatat [_tI 4 rÈg 5htS. Öd^], [k^Kng, dtUkÆSo ^k gdk«Wm 5Yam
4Ë^kg D_Á^kIm YĦSI [Uaam 5ht. munotes.in

Page 137

प्रकरण ६ मयायिती त ंत्रज्यानयातील नवीन उद्ोन ममुख व्मुविरचनया
1375_xµ^gtdtSma]klhSmS2ý²kW– Pv³N_ ŁµRkem gÐak]gaS D_S 4gta lD2dk
Dkhmdtbk Pv³N_ Â^k¸^k ghDkö^k2gx[S Dkhm ]klhSm gk]kl^D D_mS 4gta, ht gdª
Dkhm 5Sk @Wak6W Lkat 5ht. lPlKNa S2ý²kW 5lR ÿlø^k2Ik 4da2[DłW,
5_xµ^gtdk ÿUkSk ŁµRk2Wk Ik2FÐ^k ÿSmIm gtdk 5lR dtb UtÁ^kd_ a± D¤lþS D_mS
5htS. 7-lWUkW adD_I 5_xµ^ gtdk ±týkIt \ldÕ^ [Wo eDSt. gdª WŌUm lPlKNa DtÐ^k
KkSma 5lR adD_I 5YÐ^kDPt 5_xµ^ ghkÍ^D ÌhRoW [mBNm>g (62N_WtN _x[xN
ÌhRoW BbEat KkRk_t) UtEma lUgo akFSma.
‘Dpfm]klhSmS2ý²kW– \k_SkSm^ etSDö ^k2Wk etSm D_Á^k¸^k YĦSm gnVk_Á^kgkOm
g_Dk_]USD_mS 5ht. Ž“ ]Å^t PmPm lDgkW NmÓhm IrWta Dtdb etSDö^k2gkOm
gnŁ D_Á^kS 5ak. hk IrWta etSDö^k2Wk WdmW etSm S2ý, Kag2Vk_R, g¤lþ^ etSm 5lR
Ik2FÐ^k etSm YĦSéIm dkÖSldD dtbm ]klhSm UtÁ^kg ]US D_Sx.
’[1lD2F]klhSmS2ý²kW– >Nm>], @Wak7W [1lD2F, ]x[k6a [1lD2F 6Â^kUm WdmW
S2ý²kWk¸^k 8YaÊUStĬk_t úkhDk2Wk Zk^Uk l]bkak 5ht. 5^Nm 5lR ]emW]nbt [ö ^kI
FxĶm gn_bmS LkÐ^k 5htS. ^kYnQt ÿÂ^tD Dk]kgkOm 5YkÐ^kak [1DtS KkÁ^kIm F_K
YPRk_ Wkhm. ^k]nbt, [1DtIk dtb SgtI úkhDk2Ik dtb [IS hxÁ^kg ]US Lkam 5ht.
“å_Nta±týkSma]klhSmS2ý²kW– E_tUmIt Dk] ^kYodê 6SDt gxYt DVmI WÓhSt. 5YR
5Yam5dPSm 8ÂYkUWt E_tUm D_Á^kgkOm ]Å^_kým UtEma @Pª_ Dł eDSx. º^k
dtbtg 5YR 62N_WtN gZª D_Sx lD2dk āk8L D_Sx, IrN [vNzg 5lR Kklh_kSm YvY 4Y
D_Sx S¤Óhk ht gdª 5YÐ^kak ^xµ^ dt[gk6NDPt lWU¥leS D_Á^kg ]US D_SkS.
lD_Dxb ldøtSt úkhDk2Wk Dk^ª±] YĦSmWt gtdk UtÁ^kgkOm S2ý²kWkIk dkY_ D_SkS.
5^Nm¸^k ]USmWt úkhDk2¸^k lWdPm d 5dPmIk ghK ]kFxdk GtSk ^tSx.
”Uo_ÖTg2dtUWkSma]klhSmS2ý²kW–Uo_ÖT g2dtUW hk ]kWdKkSmgkOm >D ÿDk_Ik
5emdkªU 5ht. WuglFªDå_Â^k DxRSkhm g2YDª W GtSk 8Yúh lD2dk 8¸I 8PzPkR D_Rk_t
hdk7 Yå_dhW YpÃdm\xdSm ÖDrW D_mS lS¸^k[ĥa ]klhSm l]bldÁ^kgkOm lZ_S
4gSkS. Â^k]nbt g2exVDk2Wk YpÃdm[ĥa¸^k FxĶm ghK DbÁ^kg ]US hxSt. 5]Ð^k
_xK¸^k dkY_kSak µax[a YxlLelW2F lgÖN] (KmYm>g) hk gd¥±R 5lR WtlÓhFteWem
g2[2lVS [ö ^kI 4Wnÿ^xFk2]Å^t ]xOz^k ÿ]kRkS dkY_ak KkSx.
•]mlP^k(]kÅ^]t)8īxFk2Sma]klhSmS2ý²kW–]klhSm S2ý²kWkWt ]mlP^k 8īxFk2gkOm
gnĦk 5Yat U_dkKt 8GPt Otdat 5htS. Kklh_kS, ÿgk_R, Uo_UeªW, 7-DkFUYýt,
4rlW]teW, 6Â^kUm gdª Dkhm Dtdb ^k ÿFS ÿRkamĬk_t e³^ Lkat 5ht. S2ý²kWkWt ]nþR
5lR 6at³ůvlWD ]kÅ^]kS øk2Sm Dtam 5ht.5YÐ^k G_kSoW DnOthm Wk KkSk 5YR gdª
]klhSm 4FUm ghKYRt @Wak6W l]bdo eDSx. munotes.in

Page 138

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
138”“ gk_k2e
Kt S2ý²kW 5SkY^«S 5at ^k]nbt gdª Dkhm 6SDt gxYt 5lR gx^mÖD_ hxS Ftat lD Â^k ledk^
5YR KFo eDS Wkhm. 5YÐ^k Zk^īkgkOm S2ý²kWkIk dkY_ Dgk D_kdk YR Â^kI[_x[_
ÖdS3ak Â^kIk Fnak] [Wo W UtRt ht ]ký 5YÐ^kak g]KoW GtRt 5dÔ^D 5ht.
]klhSm S2ý²kW, Ó^dgk^kS WkdmÆ^StIm dkQ D_St. Ik2Fat 4 rÈg, gnVkå_S PtNk ÖNx_tK, dtFdkW
ÿlø^k 5lR ldÖSpS ]klhSm ldS_RkS lh gdª WkldÆ^StIm lWÈY°m 5ht. WdDÐYWk d
WkldÆ^St]nbt Ó^dgk^ 4lVD Dk^ª±]StWt IkaSx.WdlWl]ªSm]nbt ]oÐ^ dkQSt, FnRd°k dkQSt
5lR 8ÂYkUDSkhm dkQSt. >DìDPt ht gdª Zk^Ut 5htS S_ Ung_mDPt 4lS4da2l[Âd, ElIªD
S2ý²kW, Dk^ª d KmdW 4g]Sxa, gn_l±SSk g]Ö^k, gn_±k ]nĥt, WxD_m 4gn_l±SSk, 6Â^kUm
g]Ö^khm lW]kªR LkÐ^k 5htS.
””ÖdkÅ^k^ 
Ekam lUatÐ^k Y^kª^k2]Vma gdkªS ^xµ^ 8°_ lWdPk
 ]klhSmS2ý²kW5^NmÓ^dgk^kS _______________]US D_St.
Dk^ª±]Sk dkQdÁ^kg, ElIªD hxÁ^kg, gn_l±SSk g]Ö^k lW]kªR hxÁ^kg, Fn2SkFn2S
dkQdÆ^kg
 _____________ Ó^dgk^kSma ]klhSm S2ý²kWk 5^Nm ¸^k ]^kªUk2YuDì >D 5ht.
WxD_m gn_l±SSk, D¤þmDpS PtNk, dtFdkW Dk^ª, ^kYuDì gdª
‘ gīlÖTSmS, ]klhSm S2ý²kW5^Nm _____________ ^k Ó^dgk^^xFUkW UtS 5ht.
5_xµ^gtdk, le±R, etSm, ^kYuDì gdª
’ 4YÖNxD It @Wak7W āxlD2F >Y ht ____________ ]klhSm S2ý²kWkIt 8Ukh_R 5ht.
ld°, [1lD2F, å_Nta, ^kYuDì gdª
Ekama ldVkWt gÂ^ lD 4gÂ^ St gk2Fk
 ]klhSm S2ý²kWk¸^k 5^Nm Ó^dgk^k[k[S DxRÂ^khm ]^kªUk WkhmS.
 ]klhSm S2ý²kW 5^Nm lD_Dxb Ó^kYk_m ±týkShm dkY_at Kk9 eDSt.
‘ ]klhSm S2ý²kWk 5^Nm ]nbt UtekS [t_xKFk_m lW]kªR hx9 eDSt.
’ le±R ±týkSma ]klhSm S2ý²kWk]nbt ldīkÃ^k«It WnDgkW hxS 5ht.
“ >g[m5^- ^xWx ht å_Nta ±týkSma ]klhSm S2ý²kWkIt 8Ukh_R 5ht.
munotes.in

Page 139

प्रकरण ६ मयायिती त ंत्रज्यानयातील नवीन उद्ोन ममुख व्मुविरचनया
139KxPmKnbdk FN4ž FN[žÖd^]4DpfmSma]klhSmS2ý²kWPmPmlDgkWIrWta[PtNkItD¤þmD_R‘]klhSmS2ý²kWDle±RSma]klhSmS2ý²kW’DxldW4Èg PUn_ÖTg2dtUW“KmYm>g 65_xµ^gtdtSma]klhSmS2ý²kW 
Ekamaÿijk2ImgldÖS_8°_tlahk
)Ó^dgk^kS]klhSmS2ý²kWkIt(5^Nm)]hßdDk^?
Ó^dgk^kSm a]klhSmS2ý²kW(5^Nm)¸^k]^kªUk2d_IIkªD_k
‘'\k_Sm^Ó^dgk^kS5^Nm±týkIt^xFUkWDgt5ht' ^kIm8Ukh_Rk2ghIIkªD_k
’)\k_SkSmale±RdDpfm±týkSma]klhSmS2ý²kWk¸^k8Y^xFkd_4hdkaatEWD_k
g2U\ª:
. P. Subba Rao, ( Ž), ‘Strategic Management’, ‘rd R evised Edition,
Himalaya Publishing House, Mumbai.
. P. K. Ghosh, ( ŽŽ—), ‘Strategic Management’, Sultan Chand and Sons,
New Delhi.
‘. P.K. Ghosh, ( Ž), ‘Strategic Planning and Management’, Sultan Chand
& Sons, New Delhi.
’. Dr. M. Jeyarathnam, ( Ž), ‘Strategic Management’, Himalaya Publishing House, Mumbai.
“. Rabi Narayan Kar, ‘Mergers, Acquisitions and Corporate Restructuring –
Strategies Practices’, International Book House Pvt. Ltd, Mumbai.
”. Dr. Karamarkar M, Dr. Pi mpale V & Dr. Kamble B, ( Ž), ‘Strategic
Management’ (M.Com. Semester – I -English) Director, Institute of Distance and Open Learning, University of Mumbai, Vidyanagari, Mumbai.
•. Pv4lKWkTPxDt5lRldekaL¤Pt, (Ž•, ‘Ó^nh_IWkÂ]DÓ^dÖTkYW’,
lW_kamÿDkeW, YnRt
ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ munotes.in

Page 140

GND’
•KkFlSDÓ^dgk^Y^kªd_RkSma 8U^xÆ]nEÿdkh
ÿD_Rg2_IWk•Ž8lĥĶ•Yå_I^ 
• \k_SkSma [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^k 5lR [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k
•‘ Ó^dgk^ ÿlø^tIm YnW[k«VRm / YnW3 4l\^k2lýDìD_R
•’ gk_k2e
•“ ÖdkÅ^k^
•Ž8lĥĶ
^k VP^kIk 4Ë^kg DtÐ^kW2S_ ldīkTê Ekama [k[SmSg±] hx9 eDta
[kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^k : [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^k [mYmB 5lR
[kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k : DtYmB ]klhSm l]bdta
‘[kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^k : [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^k [mYmB 5lR
[kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k : DtYmB ^k2¸^k _RWmSm g]KkdoW gk2Fo eDSma 
’\k_SkSma [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^k : [mYmB 5lR [kĻľxSkTª ²kWÿlø^k
DtYmB Ó^dgk^ dkQÁ^kIm Dk_Rt g]KoW GtSma 
“Ó^dgk^ YnWlWªl]ªSm¸^k ÿlø^k2It dRªW D_Sma
•Yå_I^ 
4amDP¸^k DkbkS Ó^dgk^kIk Dk_\k_ gn_bmS d ^xµ^ÿDk_t Ikakdk ÌhRoW Ó^kdgkl^D
ldldV WkldÆ^YoRª S2ýkIk dkY_ D_S 5htSgnŁdkSm¸^k DkbkSÓ^kdgkl^D g2GNWk ÌhRKt
D2YÆ^k 5Yam gdª Dk]t ÖdS3 D_mS hxStY_2Sn 4amDP¸^k Dkbk]Å^t FnRd°k gnVk_Á^kgkOm
5lR ÖYV¥]Å^t lNDoW _khÁ^kgkOm g2GNWk ldldV ÿDk_Im Dk]t g2GNWt [kht_ma Ó^ĉì lD2dk
[kht_ma g2GNWk2DPoW DłW GtS 5htS 4gt D_Á^kIk lWRª^hk [hòStDUk ^k ldldV Dk]kd_ma
140munotes.in

Page 141

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
141EIª D]m D_Rt 5lR YnWlWªU¥leS lD2dk g2dVªWdtb 5lR 8Kkª EIª D]m DłW Â^k2Ik 4lVD
Ik2Fak dkY_ D_Rt 5lR ^k Ĭk_t 4lVDklVD Zk^Uk l]bdRt hk 4gSx.
g2GNWt [kht_ma Ó^ĉì lD2dk [kht_ma g2GNWk2DPoW 5Yam ldldV Dk]t DłW GtÁ^k¸^k
ÿlø^takI [kĻľxSkTª4gt ÌhRSkS[kĻľxSkTkª]Å^t Ó^dgk^kSma Dkhm ÿlø^k2It
8YD2ýkNmD_RD_Rt hx^. ^kS dÖSnIm5DpSmg2exVWdÖSnIkldDkg8ÂYkUW5lR
ldYRW SpSm^-Y±k¸^k g2GNWk2DPoW D2YWmDPoW DłW GtSat KkSt.
Ó^dgk^ÿlø^t¸^kYnWlWªl]ªSm]Å^tg2YoRª]n´^Ó^dgk^ÿlø^tItYnWlWªl]ªSmIkg]kdtehxSx
8ÂYkUDSkakFRk_kdtbk5lRFnRd°k^k]Å^tWkNz^]^å_Â^kgnVk_RkD_Á^kgkOm]n´^
Ó^dgk^ÿlø^tImYnWlWªl]ªSmDtamKkStúkhDk2Wk8ÂDpĶ]oÐ^5lR4lVDdÖSoldS_mS
D_Á^kgkOmÓ^dgk^kSÿlø^kYnWlWªl]ªSmItDk]WÓ^kWtÿk_2\D_SkS
^kVPz^kS[kĻľxSkTªÓ^dgkl^Dÿlø^k5lRÓ^dgk^ÿlø^tImYnWlWªl]ªSm_RWmSm^k
ldf^mgldÖS_lddtIWDtatat5ht
• [kĻľxSkTªÓ^dgkl^Dÿ lø^k 5lR [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k
•g2DÐYWk
Ó^dgk^ÿlø^k[kĻľxSkTª[mYmBhm>DÓ^dgk^YĦS5htº^kS>EkUmg2ÖTk
5dÔ^DÓ^dgk^Dk^ªD_Á^kgkOm[kĻgtdkÿUkÂ^kemD_k_D_StDk^kªa^mWDk]DkKkIt
[kĻľxSkTªD_RtÌhRKtÓ^dgk^¸^k42SFªSDk^kªItKgtDìYkdÂ^kS^k_D_RtlD2dkE_tUm
D_RtÂ^kIÿ]kRt[kĻDk^kªa^mWDk]DkKKgtDì Sk2lýDghkÍ^ldYRW5lRúkhD
gtdk2Ikg]kdtehxSxÓ^dgk^ÿlø^k[kĻľxSkTª[mYmB]Å^t]n´^htSohkEIª D]mD_Rt
ÿlø^kDk^ª±]SkdkQdRtSgtI]xOz^kÿ]kRkSÓ^dhk_ÿlø^khkSkbÁ^kgkOm Ó^dgk^kS
ÿlS[ĦSk5RRthk5ht
Ó^k´^k
 FkNªW_PtNk³dtÖN ŽŽŽÓ^dgk^ÿlø^k[kĻľxSkTª[mYmBImgdªÖdmDpS5lR
axDlÿ^Ó^k´^k[kĻÿUkÂ^kg>DlD2dk4lVD]klhSmS2ý²kWgVWÓ^dgk^ÿlø^k
gkDk_Á^kglUatKkStº^kImÿekgW5lRÓ^dÖTkYW 8akQkaYå_\klfS5lR
]xKÁ^k^xµ^Dk]lF_m¸^klWDfk2d_lWdPDtatam4gStmunotes.in

Page 142

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
142ȫȹȶȾɀɄɅɁɀɁɆȽȲɃȲȿȵɈȶȽȽ ȲȴȴȶɁɅȶȵȵȶȷȺȿȺɅȺɀȿɀȷșȧȦɀȷȷȶɃȶȵȳ ɊȞȲɃɅȿȶɃ
țȲɅȲɂɆȶɄɅ ȺɄ ɅȹȶȵȶȽȶȸȲɅȺɀȿ ɀȷ ɀȿȶ ɀɃ ȾɀɃȶ Ƞȫ ȺȿɅȶȿɄȺɇȶ ȳɆɄȺȿȶɄɄ
ɁɃɀȴȶɄɄȶɄɅɀȲȿȶɉɅȶɃȿȲȽɁɃɀɇȺȵȶɃɅȹȲɅȺȿɅɆɃȿɀɈȿɄȲȵȾȺȿȺɄɅȶɃɄȲȿȵ
ȾȲȿȲȸȶɄ Ʌȹȶ ɄȶȽȶȴɅȶȵ ɁɃɀȴȶɄɄ ȳȲɄȶȵ ɀȿ ȵȶȷȺȿȶȵ Ȳȿȵ ȾȶȲɄɆɃȲȳȽȶ
ɁȶɃȷɀɃȾȲȿȴȶȴɃȺɅȶɃȺȲž 
 PtÓhWYxNª——‘Ó^dgk^k¸^kÿlø^tgYå_\klfSD_StŸYå_\klfSÓ^dgk^kIk
Yå_Rk]gkÅ^D_Á^kgkOmSklDªDŀĶz^kg2[2lVSDk^k«Ikg2Ihx^ 
țȲɇȶȿɁɀɃɅ ——‘ȵȶȷȺȿȶɄȳɆɄȺȿȶɄɄɁɃɀȴȶɄɄȲɄȲɄȶɅɀȷȽɀȸȺȴȲȽȽɊɃȶȽȲɅȶȵ
ɅȲɄȼɄɁȶɃȷɀɃȾȶȵɅɀȲȴȹȺȶɇȶȲȵȶȷȺȿȶȵȳɆɄȺȿȶɄɄɀɆɅȴɀȾȶž 
d_ma^kUxWÓ^k´^k>DýDtÐ^k2W2S_YnQmaÓ^k´^kS^k_hxSt :
[kĻgtdkÿUkÂ^kg
g2[2lVSlø^kDakYk2Ikg2IgkDk_Á^kglUakKkSxDìKxYå_\klfS5lR
]xKÁ^k^xµ^Ó^dgk^k¸^kYå_Rk]kgkOmK[k[Uk_4gta

ȡɀȺȿȺȿȸɅȹȶɄȶɅɈɀȵȶȷȺȿȺɅȺɀȿɄɅɀȸȶɅȹȶɃɈȶȴȲȿȺȿɅ ȶɃɁɃȶɅșȧȦȲɄȲȿȲȴɅȺɀȿ 
ɀȷȵȶȽȶȸȲɅȺȿȸȲɄȶɅɀȷɃȶȽȲɅȶȵȲȴɅȺɇȺɅȺȶɄɅɀȲȿȶɉɅȶɃȿȲȽɄȶɃɇȺȴȶɁɃɀɇȺȵȶɃɈȹɀ
ȺɄɃȶɄɁɀȿɄȺȳȽȶȷɀɃɅȹȶȵȶȷȺȿȶȵȲȿȵȾȶȲɄɆɃȲȳȽȶȳɆɄȺȿȶɄɄɀɆɅȴɀȾȶ 
‘ [kĻľxSkTªÓ^dgkl^Dÿlø^kÌhRKt4emÿlø^kDìº^kĬk_t5YÐ^k8īxF
Ó^dgk^kg5dÔ^Dgtdk5lRDk^ª^k2ItYxND2ýkNɄɆȳȴɀȿɅɃȲȴɅ Ungö^k4ek
Ó^dgk^g2ÖTtakīk^ItDìKm4lVDÖdÖS4Tdk4lVDIk2FÐ^kÿDk_tlD2dkUxÆhm
ĻkgtdkdDk^ªUt7a
ȦɆɅɄɀɆɃȴȺȿȸȺɄɅȹȶɁɃɀȴȶɄɄɀȷɄɆȳȴɀȿɅɃȲȴɅȺȿȸɄȶɃɇȺȴȶɄ ɀɁȶɃȲɅȺɀȿɄɅɀ
ȲȿɀɅȹȶɃȷȺɃȾɅȹȲɅȴȲȿȵɀɅȹȶȾ ȴȹȶȲɁȶɃɀɃȳȶɅɅȶɃɀɃȳɀɅȹ 
’ [khtłWgtdkYn_ldRkö^k[kĻÓ^ĉìg2ÖTk2DPoWÓ^dgk^g2ÖTt¸^k>DlD2dk4lVD
Ó^dgkl^Dÿlø^k]oa\oSÖdłYk¸^kWgRkö^kDłWGtRtÌhRKtÓ^dgkl^Dÿlø^k
[kĻľxSkTª[mYmBhx^
ȦɆɅɄɀɆɃȴȺȿȸȾȶȲȿɄ ɅɀȶȿȸȲȸȶɅȹȶɄȶɃɇȺȴȶɄɀȷȲȿȶɉɅȶɃȿȲȽɁɃɀɇȺȵȶɃȺȶɀȷ
ɀɆɅɄɀɆɃȴȶɃɅɀȾȲȿȸȶȵȶȽȺɇȶɃɄȶɃɇȺȴȶɄȺȿɃȶɄɁȶȴɅɀȷɀȿȶɀɃȾɀɃȶȳɆɄȺȿȶɄɄ
ȲȴɅȺɇȺɅȺȶɄɀȷȿɀȿ ȴɀɃȶȿȲɅɆɃȶɅɀɅȹȶȴȽȺȶȿɅ 
munotes.in

Page 143

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
143•[mYmBD2YÆ^kYn_ldS4gatÐ^kgtdk
[mYmBD2YÆ^kldldVÿDk_¸^kgtdkYn_dSkSKgtDìúkhDghkÍ^SkSk2lýDghkÍ^Sk
Ntam]kD¥lN2Fld]kÿlø^k]klhSmÿlø^k4Kªÿlø^kK]kEIªlhet[OtdRt5lR62N_WtN
@Wak6Wdt[g2exVWD_Rt
 úkhDghkÍ^Skgtdk3’•42SFªS5lR[kĻg2\kfRgtdkº^k]Å^tZxW7]ta
5lRg]±g2\kfRkĬk_túkhDk2¸^kÿijk2Im5lRg]Ö^k2ImUEaGtSkamKkSt
 Sk2lýDghkÍ^Skgtdk8ÂYkUWghkÍ^SkIkaoÿlD^t ]Å^tghkÍ^dÖSodkY_kS
gkhkÍ^g2FRDkIm5²kdamg2FRDhkPªdt4_FyR5lR62N_WtNYk^k\oS
gnldVk2]VmadkY_gkhkÍ^5lRg]Ö^klW_kD_RD_Rt
‘ NtamZxWĬk_kg2YDªgkVoWldYRWgtdkg2\kÓ^úkhDk2emg2dkUgkVRt5lR
úkhDk2¸^kgtdk8ÂYkUWk2gkOm_glW]kªRD_Rt,ldī]kWúkhDk2Wkldøìldøì
ÿxÂgkhW,øvgldøì5lR@Wak6Wldøìÿlø^kYoRªD_Rt
’ ]klhSmÿgk_R]USD±gtdkÖS_ 5lR ,ldldV]klaDkghkÍ^ÿRkam-
g]Ö^klW_kD_RSk2lýDg]Ö^klW_kD_RDk^kªa^mW 8ÂYkUDSkgkVWtg]TªW
8ÂYkUWk¸^kdkY_k¸^kÿijk2Im8°_tUtRt5lRUo_ÖTlWUkWD_Rt
“ ld]kÿlø^kWdmWÓ^dgk^g2YkUW5lRKklh_kSld]kUkdtld]kYýUtE\ka5lR
ld]kYýÓ^dÖTkYWD_Rt
” ]klhSmÿldĶm5lR]klhSmÿlø^kDkFUYnÖSDtÿlS]k7YnÖSDtlYdbmYpķt
dt[gk7NzgÓ^dgk^DkPª]nlþSUÖS?dKgvÉNdt4_4Wnÿ^xFYkdÂ^kl[at]klhSm
YnlÖSDk5lR]tla2FgoIm]VoW]klhSmÿldĶD_Rt
• ]klhSmłYk2S_RgtdkPtNk[tgeÊUÿlø^kÖÿtPemN5lRgvÉNdt4_
4Wnÿ^xFk2gkOmPtNkłYk2S_RD¸¸^kPtNkItYmPm>Z>INm>]>aeÊUlD2dk4røx[rN
ÖdłYkSłYk2S_RD_Rt
– K]kEIªdatEkgtdkúkhDk2¸^k gk]kÆ^EkStWŌUmEkSmÿkÈÂ^EkSmUt^5lTªD
Skbt[2U[1DgaxEk5lR]ka]°k8YD_RtEkÂ^k2ImUtE\kaD_Rt
— 4Kªÿlø^kgtdk@Wak7W4Kªÿlø^kdtSWÿlø^kduīDì^l[la2Fld]kh³D
4Kªÿlø^k5lRduīDì^4Kªÿlø^kD_Rt
Ž @Wak6Wg2exVW62N_WtNexV8ÂYkUWg2exVW[kKk_YtOg2exVWgd¥±R
ldĴtfR]klhSmKkag2exVW5lRNYka^kUmg2exVWDłWUtRtmunotes.in

Page 144

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
144•‘\k_SkSma[mYmBIm_RWmSm
KkFlSDldS_R5UeªÿlSDpSmKkFlSDldS_R5UeªÿlSDpSmhmghgk
]klhSmS2ý²kW8īxFkSFn2SatÐ^kg2ÖTk2emg2[2lVS4gSkSSgtIgÐaFk_
DÆgÐNÆgm5lRÓ^dgkl^Dgtdk2Ik^kSg]kdte5hthmÿlø^k5htº^kĬk_t
KF\_kSmaldldVlODkRm4gRkö^kg2Gk2¸^k]USmWt]klhSmS2ý²kWkSmaÿDÐY
_k[ldatKkSkShmDk]D_Rk_mÓ^ĉìlD2dkg2G8īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtd_lD2dk
4Æ^ýUnFª]KkFtd_8īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtd_lD2dkKdbYkglD2dkak2[4go
eDSkS^kÿDÐYkemg2[2lVSDk]thtdtFdtFÑ^kg2Gk2]Å^tld\kFatat4gSkS^k
ÿDk_ImDk]DkKkImYĦSmúkhDk¸^k7¸JtWngk_TxPtZk_[UaDłWÿDÐYldSå_S
D_Á^kgkOmUtEmadkY_amKk9eDSt
^kakl]l®S[kĻľxSkTª4gtUtEmaÌhRSkS^k2Wk>DýUtEmaD_Sk^tStDkhm
ldldVÿDk_ItYĦSmEkamaÿ]kRt
48īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtd_@Wgk7NldS_RYĦSm^k]Å^tgÐakFk_
D2YWmgnŁdkSmYkgoWúkhDD2YWm¸^kKkFtd_lD2dkgk7Nd_ItÿDÐYYoRª
hx7Y^«Sg]x_kg]x_g2dkUgkVoWDk]D_SkS
[8īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtYkgoWUo_d_@Zgk7NldS_RYĦSm^k]Å^t
gÐakFk_D2YWmúkhDk¸^kKkFtYkgoWUo_d_ÌhRKtÂ^kIeh_kSlD2dkUtekS
_khóWDk]D_St
D8īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtYkgoWYoRªYRtUo_d_@Zex4_ldS_RYĦSm
^k]Å^tgÐakFk_D2YWmúkhDk¸^kÿDÐYkSmagFbtDk]tgnŁdkSmYkgoW
ÿDÐYYoRªhx7Y^«S>DlD2dkÂ^kYt±kKkÖS[kht_maFNk2IkdkY_DłWgdªDk]t
YoRªDtamKkSkS8Ukh_R>³g¤I_7Pm>g5lR5^[m>]
g2Då_SldS_RYĦSmlD2dkPz^n4aex_YĦSm^kYĦSm]Å^t8īxFÓ^dgk^k¸^k
KkFtd_@Wgk7NldS_RYĦSm5lR8īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtYkgoWUo_d_
@Zgk7NldS_RYĦSm^k2Ik8Y^xFDłWúkhDD2YWmaklDdk8īxFkak^tRkö^k
EIkªSD]S_Sk5RSkS]Å^]5Dk_kImgtdkÿUkÂ^k]n´^ka^tgk]kÆ^ShtldS_R
]vPtaÖdmDk_SkSŽSt‘ŽDk]htúkhDD2YWm¸^kKkFtd_DtatKkStS_•Ž
St–ŽDk]ÿDÐYk¸^kF2\m_Std_4da2[oW8īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtYkgoWUo_dŁWmunotes.in

Page 145

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
145DtatKkSt^kYĦSmIk8ĥteÿDÐYkIkEIª D]mSgtI[ISD_Rt5lRÂ^kIÿ]kRt
DyeÐ^YoRªgtdkl]bdRthkhx^
g2Då_S ldS_R YĦSm Dgt Dk^ª D_St St 5YR g]KoW Gt9 ^k. >D g2D_mS ÿUkÂ^kWt
hkSm GtSatak gvÉNdt4_ ldDkg ÿDÐY YnQma ÿ]kRt Dk] D_Sx>DÖTklWDFN
úkhD ÿDÐYk¸^k lWlIJS \kFkd_ @Wgk7NddłW lW^2ýR Otdta d gvÉNdt4_ S² 5lR
5lDªNt³Nzgem 5dÔ^D g2dkU gkVoW Dk^ª D_S 4gSkS. U_Ì^kWÿUkÂ^k¸^k8īxF
Ó^dgk^k¸^k KkFtYkgoW YoRªYRt Uo_d_ (@Zex4_ldS_RYĦSmd_5Vkå_ SDk^ªg2G
DxlP2FIkIRm 5lR 4PIRm Uo_ D_Á^kIm DkbKm GtS 4gSx .
‘8īxFÓ^dgk^k¸^kKkFtYkgoWYoRªYRtUo_d_ldS_RYĦSm@Zex_ldldVąxS
YĦSmlD2dkh[-41P-ÖYxDYĦSm - ldldV ąxS YĦSm]Å^t D2YWm Ó^dgk^k¸^k gdª
F_Kk YoRª D_Á^kgkOm l\ÆW Yn_dOkUk_  ldøtÂ^k2gh ÖdS2ýg]k2S_ D_k_ D_St. ldldV
ąxS YĦSm hm Ó^dgk^k¸^k YoRª 42SFªS gnldVk2Yt±k l\ÆW 4gSt 5lR >DkI ldøtÂ^kg
[kĻľxSkTª D_St. ldldV ąxS YĦSm ]Å^t ldldV Yn_dOk ^eÖdm Ó^dgk^ gnł
D_Á^kgkOm 5dÔ^D gdª gtdk Yn_dSkS^kYĦ Sm ]Å^t gdōÂDpĶ Yn_dOkUk_kem g2YDª
^tSx 5lR [ö^kIUk >DkI ldøtÂ^k  Yn_dOkUk_ gh UmGªDkamW D_k_ Dtak Kk9 eDSx. 
Ekama 8Ukh_R ht ldldV ąxS YĦSmIt 8ÂDpĶ 8Ukh_R 4go eDSt  K_ 4 Yn_dOkDSkª
PtNk g¤N_Im Dk^¥ D_mS 5ht[Yn_dOkDSkª PtÖDNvY g2U\kªSma Dk^ª D_S 4gta 5lR
Dhk WtNdDª g2U\kªSma Dk^ª hkSkbo eDSx. ^kI ÿDk_It >D K]ªW ^nlNlaNm 7 @W.
D2YWm d_ma ldldV ąxS YĦSmIt 4Wng_R D_mS 5htÂ^kIt PtNk g¤N_ htdatN YrDkPª
5lR PtÖDNvY g2U\kªSma Dk^ª WtNdDª Nm-lglÖN] DPt [kĻľxSkTª Dtatat 5ht.
’8\k_Rm-IkadRt-hÖSk2S_RYĦSml[ÐP -@Y_tN-ůkÆgZ_lD2dk[mBNm
]vPta: gk]kÆ^S ^k YĦSm ]Å^t SmW NÈYt  I_R 4gSkS [k2VRm lD2dk 8\k_Rm I_R
IkadRt I_R 5lR hÖSk2S_R I_R. 8\k_Rm I_R lD2dk NÈÈ^k]Å^t >DIkaRk_
Ó^dgk^ÖTklYS D_Rt g]kldĶ 5htº^k]Å^t Ó^dgk^k¸^k 6]k_S lWdPÁ^kYkgoW
StTma Yk^k\oS gnldVk ÖTklYS D_RtD]ªIk_m Wt]RoD5dÔ^D ÿekgDì^ ^2ýRk
5lR Dk^Utem_ IyDN S^k_ D_Rt.
Ung_k NÈYk Ó^dgk^ IkadÁ^kIk NÈYk  I_R ]n´^S 8īxFÓ^dgk^k¸^k KkFtYkgoW
Uo_d_ (@Zgk7N ldS_R YĦSm Ó^dÖTklYS D_Á^kldf^m 5ht. ^kS ÿDÐY
Ó^dÖTkYWldDkgUtE\kag2dVªWt 5lR 8ÂYkUW g]TªW ^k Dk^k«Ik g]kdte hxSx.munotes.in

Page 146

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
146^k YĦSmIk lSg_k NÈYk hk ÿDÐY hÖSk2S_R I_R 5ht. ^k]Å^t ]kaD úkhDkDPt
ÿDÐYgnYoUª lD2dk hÖSk2Så_S D_Sx. gkVk_RYRtÿDÐY hk KtÓhk úkhD YoRªYRt ÿDÐY
lW^2lýS D_Á^kgkOm S^k_ 4gta StÓhk lD2dk D_k_ g2Yta StÓhk ]kaDì hÖSk2Så_S Dtam
KkSt. hk NÈYk ]ka]°k hÖSk2Så_S D_Rt SgtI ÿDÐY IkadÁ^kIt gdª 4lVDk_
Ungö ^k¸^k SkÊ^kS UtRt g]kldĶ 5ht. Ó^dgk^kSma 8ÂYkUWldYRW lD2dk \k2Pda
42UkKYýD 6Â^kUm ldetf ±týkd_ a± D¤lþS DłW D2YWm Y^kªĮ Dk^ª±]StIk dkY_ DłW
Ó^dgk^kIm dkQ Dł eDSt.
“KkFlSDgk]kl^DgtdkYĦSm: KkFlSD gk]kl^D gtdk ht >D gh^xFm Vx_R 5ht
º^k]Å^t Ó ^dgk^ Dk^kªIt ÿlSlWVmÂd D_Rt lD2dk ÖdS2ý WdmW 5lR 8Y D¤þmS D_Rt
Â^kIÿ]kRt 4Vª-Ödk^° Ó^dgk^ D¤þ 8\k_Rm ^kIk g]kdte hxSx. ^k YĦSm]Å^t
[kĻľxSkTª D_k_k U_Ì^kW S^k_ LkatÐ^k dtFdtFÑ^k lODkRm lÖTS LkatÐ^k ÖdS2ý
Ó^dgk^\kFmUk_mIt dRªW UtEma Dł eDSt. gtdk Ļk [kĻľxSkTª DtÐ^k Kk9 eDSkS
5lR ldldV Ó^dgk^k2]Å^t gk]kl^D Dtat Kk9 eDSt º^kS ld°E_tUmdtSWYN
gkOdRoD Ó^dÖTkYW\kPt SÂdkd_, Dk]kd_ GtÁ^kIm ÿlø^k SgtI ]klhSm S2ý²kWkIk
g]kdtehxSx
•’[mYmBlD2dk[kĻľxSkTªÓ^dgkl^Dÿlø^tImF_KlD2dkZk^Ut:
Ó^dgk^dkQmd_a±D¤lþSD_Sk^tSt: KkFlSDìD_Rk]nbt lW]kªR LkatÐ^k KmdGtÁ^k
ÖYV¥]Å^t lNDoW _khÁ^kgkOm 5lR Ó^dgk^ dkQmgkOm Ó^dgk^k¸^k Dkhm ±týk2]Å^t
ldetfmD_RkIm F_K 4gSt. Ó^dgk^kSma Kt ±týk2d_ ldetfmD_RkIm F_K 5ht. 4ek
±týkd_ a± D¤lþS D_Á^kgkOm D2YWmak [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^tIk ÌhRKtI
[mYmB Ik 5Vk_ ¶^kdk akFSx Ó^dgk^kSma 8ÂYkUW ldYRW lD2dk \k2Pda
42UkKYýD 6Â^kUmldetf ±týkd_a± D¤lþS DłW D2YWm Y^kªĮ Dk^ª±]StIk dkY_ DłW
Ó^dgk^kIm dkQ Dł eDSt
[kĻSº²k2¸^k]kFªUeªWkIkZk^UkGtRt: KkFlSDìD_Rk¸^kdkSkd_RkS5lRgī
ÖYV¥¸^k ^nFk]Å^t lNDoW _khÁ^kgkOm S² ]kFªUeªDk2Ik gÐak GtRt D2YWmak5dÔ^D
4gSt. gtdk Yn_ldRk_t g2[2lVS ±týkSma S² 4gSkS lD2dk Â^k ±týkSma 5VnlWD
ldDkgkem Â^k2Ik GlWķ g2[2V 4gSx Â^k]nbt 4ek S²k2Ik Zk^Uk DłW GtÁ^kgkOm
[kĻľxSkTª Ó^dgk^ ÿlø^tIk lD2dk [mYmB Ik 5Vk_ Ó^dgk^ g2ÖTtak ¶^kdkakFSxmunotes.in

Page 147

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
147‘EIkª]Å^t[IS: Ó^dgk^/g2ÖTtWt gdªI ldetfmD_RkIm Dk]t 42SFªS ľxSk2¸^k
]kÅ^]kSoW DłW GtSam S_ Â^k2Wk ^tRk_k EIª hk EoY ]xOz^k ÿ]kRkS 4gSx. ^k 8aN
[kht_ma gtdk Yn_ldRkö^k g2ÖTk ]xOz^k ÿ]kRkd_ gtdk Yn_ldÁ^kIt Dk^ª D_S 4gÐ^k]nbt
St 4lSe^ D]m lD]Sm]Å^t Â^k2¸^k gtdk 8YaÊV DłW UtSkS. ^k]nbt Ó^dgk^ g2ÖTt¸^k
EIkª]Å^t EoY ]xOz^k ÿ]kRk]Å^t [IS hxÁ^kg ]US hxSt.
’gtdk2]Å^tlÖT_Fn2SdRoDD]m: Ó^dgk^ g2ÖTtak gdªI Dk]t 42SFªS ąxSk2¸^k
]kÅ^]kSoW D_kd^kIm 4gSmaS_ Â^kgkOm ]xOz^k ÿ]kRkd_ lÖT_ Fn2SdRoD D_kdm
akFShxSm YR [khtłW Dk]t DłW GtS 4gÐ^k]nbt ^k lÖT_ Fn2SdRnDì]Å^t [IS Lkam
5lR^k[ISmIk8Y^xFÓ^dgk^k¸^kdkQmgkOmdldDkgkgk Om Dtak Kk9 akFak.
Ó^dgk^kS D]m ]hÂdk¸^k Dk]k2gkOm EIª D_Á^kgkOm lÖT_ Fn2SdRoD D]m ÿ]kRkS
hxSt.
“dtbtIm[IS: [khtłW gtdk Yn_ldRkö^k g2ÖTk Ó^dgk^ g2ÖTtak / D2YWmak Â^k2¸^k
D]ªIkö^k2Yt±k 4lVD Ik2FÐ^k UKkªIt Dk]D]m dtbt]Å^t 5lR ]kZD EIkª]Å^t YoRª
DłW UtSkS. ^k]nbt Ó^dgk^ g2ÖTtak 5Yam 8lĥĶt D]m dtbkS 5lR D]m ®]k]Å^t YoRª
D_Sk ^t9 eDSkS.
”D]ªIk_mEIkªS[IS: [kĻľxSkTª Ó^dgk^ ÿlø^t]Å^t Ó^dgk^ g2ÖTtSma Dkhm
]hßdYoRª ld\kFkSma Dk]t [kht_ma g2ÖTtg D_Á^kIm K[k[Uk_m lUam KkSt Â^k]nbt ^k
ld\kFk2]Å^t Dk] D_Rkö^k D]ªIkö^k2¸^k g2´^tS GN hxSt Â^k]nbt ^k D]ªIkö^k2d_ hxRk_k
EIª D]m hx7a g2ÖTtIm [IS hxSt.
•5lTªDldDkg : [kĻľxSkTª Ó^dgk^ ÿlø^t]Å^t [kht_ma g2ÖTk2]VoW S²
]kFªUeªDk2¸^k ]USmWt D2YWmIt lD2dk Ó^dgk^ g2ÖTtSma 4WtD ld\kFk2It Dk] EoY
Ik2FÐ^k _mSmWt Dk^ª±]YRt YoRª Dtat KkSt. ^kIk Yå_Rk] ÌhRKt Ó^dgk^ g2ÖTtak lD2dk
D2YWmak ]xOz^k ÿ]kRkd_ 5lTªD Zk^Uk hxSx d Ó^dgk^ g2ÖTtIm \_\_kN hxSt.
–UK¥Uk_Dk]kImekĵSm [kĻÖSxSkTª Ó^dgk^ ÿlø^t]Å^t [khtłW Dk] DłW UtRkö^k
g2ÖTk Ó^dgk^ g2ÖTtDPoW / D2YWmDPoW ]x[Uak GtSkS 5lR D2YWmSma D]ªIkö^k2Yt±k
4lSe^ Ik2FÐ^k UKkªIt Dk] K[k[Uk_m YodªD YoRª DłW UtSkS.^k]nbt UxÆhm g2ÖTk2Ik
Zk^UkhxSx5lR\_\_kN hxSt.

munotes.in

Page 148

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
148•“[kĻľxSkTª²kWÿlø^k(DtYmB)
[kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^tIk ([mYmB) >D ÿFS NÈYk ÌhRKt [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k
(DtYmB) hx^. [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^t]Å^t (DtYmB) 4ek lø^k g]kldĶ 5htS lD º^k2Wk
KkÖS DyeÐ^kIm 5dÔ^DSk 5ht8Ukh_RkTª²kWle±R5lRhkSkbÁ^kgkOmDyeÐ^ 
[kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k (DtYmB) ht ]hßdYoRª Ó^dgk^- 5lR]klhSm-g2[2lVS lø^kDakYk2It
Dk^ª 5ht. ht Ó^dgk^ ÿlø^t¸^k [kĻľxSkTªIk ldÖSk_ ]kWat Kk9 eDStKt lWÌW-ÖS_m^
lWRª^ Gt9 eDSt Y_2Sn Â^kg g]TªW UtÁ^kgkOm 4lVD KlNa 5lR [ö ^kIUk S2ý²kWkWt ÿFS
ÿRkamIm 5dÔ^DSk 4gSt.
[kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^tIk ([mYmB) 5lR [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k (DtYmB) ^k ]Vma
Z_D Ekama 8Ukh_RkWt 5YR g]KkdoW Gt9 : g]Kk, >Ekīk ld]k D2YWmWt Â^k¸^k PtNk
>Æům¸^k ]klhSm WŌURmIt Dk] [kht_ma gtdk Yn_dRkö^k D2YWmak ]x[Uak Ut9W D_kd^kg lUat
S_ Â^kak [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^tIk, [mYmB YnQkDk_kIk \kF g]Kat KkSt YR Â^kI
D2YWmIt WdmW ld]k 4Wnÿ^xFk2It ]oÐ^k2DW D_Á^kgkOm DtYmB gtdk ÿUkSklWDf lD2dk
Ó^dgk^k¸^k lW^]k2¸^k g2Ikd_5Vkå_S Kt Dk] DłW UtSx Sx [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^tIk \kF
5ht. ht Dk] D_Á^kgkOm EoY DyeÐ^ 5lR ²kW akFSt.
[kĻľxSkTª ²kW ÿlø^t]Å^t (DtYmB 4ek ÿlø^k g]kldĶ 4gSkS º^k]Å^t Ó^dgk^
g2ÖTtak ]hÂdYoRª lWRª^ GtÁ^kgk_Et ÿFS ]klhSm exVldĴtfRkÂ]D Ó^k´^k 5lR Sk2lýD
DyeÐ^t ^kIm ]kFRm 4gSt. DtYmBIm 8Ukh_Rt Ekama ÿ]kRt Dk^¥ [ylĦD ]ka]°k lD2dk
YtN2N g2exVW4Wng2VkW 5lR ldDkg Zk]kªÖ^nlNDÐg 5lR [k^xNt³WvavKm]klhSm8ÂEWW
(PtNk ]k^lW2F)]klhSm lWl]ªSm PtNk[tg 5lR 6l³dNm ldĴtfRkÂ]D gtdk2Im ®tRm g2exVW
ÖYVkªÂ]D [nlĦ]°k8īxF 4hdka 5lR 5lTªD ]vPtla2F. ^kSma [ö ^kI 8Yø]k2gkOm¸^k
ÿRkam DnOoWhm hkSkboW Dk^kªIm 42]a[KkdRm Dtam Kk9 eDSt.
DtYmB gtdk2¸^k gk]kÆ^ dkY_DÂ^k«]Å^t [kKk_YtO g2exVW 5lR gÐakFk_ g2ÖTkFn2SdRoD
[1Dk 5lR ld°m^ gtdk g2ÖTk8īxF g2GNWk]kÅ^]ÿDkeW 5lR PtNk[tg hm Dk]t Dtam
KkSkS. SgtI ]xOz^k Zv¸^nªW “ŽŽ D2YÆ^k 5lR DvYō_tNIt lW^xKW ld\kF ^k [kĻľxSkTª
²kW ÿlø^k D2YÆ^k¸^k ]kÅ^]kSoW Ikadat KkSkS.
[kĻľxSkTª ²kW ÿlø^t]Å^t (DtYmB)Pv³N_62lKWm4_>] [m >Dk^Ut-Sº² ]kg
DÌ^nlWDteWle±Dg2exVD dFu_t gdk«Wk EoY Ik2Fam g2Vm 5ht.
munotes.in

Page 149

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
149[kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k (DtYmB) ]Å^t YnQma gtdk2Ik g]kdte hxSx 
 5lTªD gÐakFk_ - ldl°^ ldĴtfR[kKk_YtO 5lR 6l³dNm g2exVW 
Ó^dgk^ 5lR ÖYVªDk2It Dk^ª ldĴtfR 
‘g2exVW 5lR ldDkg (4Wng2VkW d ldDkg
’Ó^dgk^ @Y_teÆg (Ó^dÖTkYWgÐak]gaS
“ Sk2lýD ldĴtfR
” Fn2SdRoD
•Dk^Utem_
– duīDì^ 5lR 5_xµ^ gtdk
— ]klhSm ldĴtfR 5lR 4Tª akdRt
ŽFlRSm^ ldĴtfR 
[k^xNtDWvavKm 
4l\^k2lýDì _IWk d ldDkg
‘4lW]teW S2ý²kW g2[2lVS gtdk 
’YtN2N Zk^la2F dDkFUYý KnbdRm 
“]klhSmlaEkR5lRÿDkeW 
•”[kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^tIk ([mYmB) 5lR [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k
(DtYmB) ^k ]Vma Z_D : [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^tIk ([mYmB)[kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k (DtYmB)4Tª[mYmB ÌhRKt ^kS Ó^dgk^kSma 4-ÿkTl]D lD2dk UnÍ^] UKkªIm
Dk]t lh [kĻ g2ÖTtak lUam
KkSkS. Â^kĬk_t D]mS D]m EIkªS
KkÖSmS KkÖS Dk^ª±]Sk dkQdRt
hk htSo 4gSx. DtYmB ]Å^t [kĻľxSkTª ²kW ÿlø^k º^kS 4lSe^ ²kW
5lR ]klhSm 4gRkö^k S²
lSgö^k [kĻ g2ÖTtak Dk] lUat
KkStmunotes.in

Page 150

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
1505dÔ^DSkÿlø^kDyeÐ^S²²kWmg2U\ª 5Dk_E2P5lRDk^ª±]Sk ²kW4Wn\d5lRgExalWRª^kImYkýSk ‘D]ªIk_m YkýSkÿlø^tSDneaStgh]oa\oSYkýSkS²²kWkghDneaD]ªIk_m’a± D¤lþS lWÌWÖS_m^ÿlø^td_8¸IÖS_m^ÿlø^td_“gk]ma 5htDk^kªa^mW42SFªS5lR[kĻDk^ª-]klhSmWŌUúkhDgtdk
ld°5lRatEk8Sk_kdt[gk6N
gtdk]kWdg2gkVWg]TªW5lR
dtSWÿlø^k²kWkd_ 5Vkå_S-[kKk_g2exVW6l³dNmg2exVW
Dk^Utem_ÿlø^kÓ^dÖTkYW
duīDì^gk]úm5lRgtdk
5lRle±R5lRÿDkeW ”5Vk_mSlW^]42UkK•Ĭk_kIklaSg2´^td_5Vkå_S42SŀªĶm–^kd_ 4da2[oW EIª ²kW —ÿlø^k YodªYå_\klfS 4Wnÿ^xF5lRÓ^dgk^k¸^kgExa²kWkd_4da2[oW ŽFn2SkFn2S D]mKlNa 4Â^2SKlNa g]Æd^ D]m KkÖS 
••\k_SkS [kĻľxSkTª Ó^dgkl^D ÿlø^tIk ([mYmB) 5lR [kĻľxSkTª ²kW
ÿlø^k (DtYmB) Ó^dgk^ dkQÁ^kIm Dk_Rt :
EIkªS [IS :[ö^kIldDlgSUtek2Wm[kĻľxSkTªÿlø^tgkOm\k_SkImlWdPDtam
5htDk_RD]mEIkªS]xOz^kÿ]kRkS4ÖElaS62úKm-[xaRk_tS2ýÖÆhthm]WnÕ^[b
8YaÊV5ht.[kĻľxSkTªÿlø^kWÉ^kd_Yå_Rk]WD_SkEIªD]mD_St.D2YWm¸^k
ŀĶmDxWkSoWhtZk^Utem_5htmunotes.in

Page 151

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
151g±]S²FN lZamlYÆglÓh>SWk] 5lR 6S_ 5le^k7 Utek2DPoW DOx_ ÖYVkª
4goWhm \k_Sm^ [mYmB 8īxF 4KoWhm >D 5DfªD F2SÓ^ ÖTkW 5ht.^kIt Dk_R 5ht
ldeka Dnea Dk]Fk_k2Im 8YaÊVSk 5lR Â^k2Im Yn_xFk]m S2ý²kW GtÁ^kIm ÿdmRSk.
4amDPt D2YÆ^kWk Zĉ EIª Yt±k 5htS [kĻľxSkTª ]nbt [IS 4lVD 5ht ht g]Kat
5ht. Â^kĬk_t Ó^dgk^kIm Dk^ª±]Stgh 8ÂYkUDSk dkQldÁ^kgkOm \k_SkIm lWdP Dtam
KkSt. 
‘ekgDì^ghDk^ª [mYmB 5lR DtYmB ±tý dkQmgkOm \k_S g_Dk_Wt ]xakIt
ekgDì^ ghDk^ª Dtat Â^kIk Yå_Rk] ÌhRKt ^k ±týkIm Lkatam ÿFSm\k_Sg_Dk_¸^k
Ik2FÐ^k Vx_Rk2]nbt \k_SkIt Wkd KFkSma [kĻľxSkTª ±týkS ]kWkWt GtSat KkSt. \k_S
g_Dk_Wt ^k ±týkgkOm Vx_RkÂ]D gdaSm 5lR 5^Nmg±] [kĻľxSkTª [kKk_YtOtak
FSm UtÁ^kgkOm YnQkDk_ GtSak 5ht. 8Uk\k_Sg_Dk_D_ld\kFk Wt (g¤ůa Pk^_t³N
Nr³g [xPª - gm[mPmNm 5^Nm g±] DtatÐ^k ÿklĮD_ 4lVlW^] —” ¸^k Da] Ž
4 / Ž[ 42SFªS [kĻľxSkTª gtdt¸^k 5^D_kS YoRªYRt goN 5ht.
’]n´^Ó^dgk^kd_a±D¤lþSD_Á^kIm±]Sk 4WtD Ó^dgk^ Â^k2It Dk^ª ldetf
>KÆgmDPt [kĻľxSkTª D_S 5htSKtRtDłW St Â^k2¸^k ]ob Ó^dgk^kd_ a± D¤lþS
DłeDSma^kIk Yå_Rk] úkhDk2Wk g]kVkW UtÁ^kS hx9 eDSx. D]ªIkö ^k2Wk Ik2FÐ^k
8ÂYkUDSk 5lR 4lVD Ik2Fat Ó^dgk^ lWRª^ ^k2Im ]klhSm DłW UtSt.
“l\ÆWdtb±tý úkhD 5lR ldøtSk l\ÆW dtb ±týkS Dk^ª D_SkS. (? [_tI \k_Sm^
[kĻľxSkTª Ó^dgk^ ht ’ ɉ• Dk^ª_S 4gSkS. ht Â^k2Wk úkhD D2YWm¸^k Dk^kªa^mW
dtbtem g]k^xlKS D_Á^kg g±] D_St.
”ldĵgWm^Sk5lR8¸I -FnRd°k]kWDt \k_Sm^[kĻľxSk Tª D2YÆ^k 52S__kÕům^
]kWD / UKkª l]bdÁ^kgkOm 5YÐ^k úkhDk2Wk 8¸I-FnRd°tIm gtdk Yn_ldSkS. 
^k]Å^t gdōÂDpĶ 52S__kÕům^ ]kWD YĦSm g]kldĶ 5ht:
• 52S__kÕům^ ]kWD g2GNWk (5^>gB —ŽŽŽ St _IWk (lPLk7WldDkg
8ÂYkUW 5lR ÖTkYWk ^kIk FnRd°k5ĵkgmSD_SkS 
• >DoR FnRd°k Ó^dÖTkYW (Nm³^o>] 
• lg³g lgµ]k FnRd°k ÿ]kRYýmunotes.in

Page 152

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
152•.‘ Ó^dgk^ ÿlø^tIm YnW[k«VRm YnW3 4l\^k2lýD_R
•‘g2DÐYWk
Ó^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm ([mYm5_) hm g2DÐYWk Ó^dgk^ ÿlø^k YnÆhk _IWkÓ^dgk^
Yå_dSªWlD2dk Ó^dgk^ ÿlø^k [Ua Ó^dÖTkYW Ó^dgk^ ÿlø^k YnWldª²kW ÌhRoW UtEma
BbEat KkSt. Ó^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm ([mYm5_) hk >D ŀĶmDxW 5ht Kx Zĉ Ó^dgk^kS
gnVk_Rk D_Á^kYt±k Ó^dgk^ g2ÖTt¸^k Å^t^kIt g]TªW DłW EIª D]m D_Á^kIt Dk^ª Ik2FÐ^k
ÿDk_t D_Sk ^tSt.
hx]_ 5lR I1Ym¸^k ^k¸^k ]St:
ŸÓ^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm YnW3 4l\^k2lýDìD_R YnW4ªl\^k2lýDìD_R ([mYm5_) ht Ó^dgk^
ÿlø^tIk ]oa\oS YnWldªIk_ 5lR ]oaFk]m YnWlWªUteW D_Rk_m >D ÿlø^k 5ht º^k]nbt FnRd°k
lD2]Sgtdk 5lR FSm ^kgk_´^k 5VnlWD Dk^ª ]oÐ^]kYWk Wngk_ Dk]lF_m Dtam KkSt".
TxP³^kS^kS Ó^dgk^k¸^k Dk]kIt ldĴtfR D_Rt SgtI 4Dk^ª±] 4gatÐ^k ÿlø^k lD2dk
8Y-g]-ÿlø^k exVoW DkQRt 5lR Â^k2¸^kYkgoW ]nĉ hxÁ^kIt lD2dk [UaÁ^kIt ]kFª exVRt
^k2Ik g]kdte hxSx. ——Ž ¸^k UeDk¸^k gnłdkSmg 8F] Ykdatat ht >D Ó^dgk^ Ó^dÖTkYW
Vx_R 5ht º^kS ]oaS: g2ÖTt]Vma Dk^ªÿdkh 5lR Ó^dgk^ ÿlø^t¸^k ldĴtfR 5lR
lPLk7Wd_ a± D¤lþS Dtat KkSt. [mYm5_ ht g2GNWk Â^k2It Dk^ª Dgt D_SkSúkhD gtdk
gnVk_Á^kgkOm@Y_teWa EIª D]m D_Rt 5lR KkFlSD UKkªIt ÿlSÖYVê [WRt ^kd_
YnWldªIk_ D_Á^kg ]US D_Á^k¸^k 8ĥtekWt Dk^ª D_St.
8Ukh_R- ZxPª ]xNgªKmNm75lR [ta 4Nak2lND ^kgk_´^k [ö ^kI D2YÆ^kWm ——Ž ¸^k
UeDkS Â^k2It Dk]DkKkIm YĦS [UaÁ^kgkOm Ó^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm / YnW3
4l\^k2lýDìD_R ([mYm5_) Ik ÖdmDk_ Dtak hxSk. Â^k2Wm ÖdmDk_atÐ^k _m6lÆKlW4å_2F
ÿlø^tWt \_md Dk] DtatWkNDì^å_Â^k Â^k2It EIª D]m Dtat 5lR Â^k2Wk dkQÂ^k ÖYV¥ldłĦ
4lVD ÿ\kdm [WldRt.
•‘Ó^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm / YnW3 4l\^k2lýDìD_R ([mYm5_)
Ó^dgk^kIm 8lĥĶt 5lR _IWk Yå_\klfS D_Rt :gdª ÿT]YnW[k«VRm / YnW3
4l\^k2lýDìD_RIt 8ĥte Yå_]kRkÂ]D 5lR FnRkÂ]D 4Nm]Å^t Yå_\klfS D_Rt
5dÔ^D 4gSt. YnW[k«VRm / YnW3 4l\^k2lýDìD_RW2S_ 8lĥĶt Yå_Rk] ht Ó^dÖTkYWkIm
42lS] 6¸Jk 4gSt. >DUk 8ĥmĶt Yå_\klfS Dtat lD [UaÁ^kIm 5dÔ^DSk lDSm munotes.in

Page 153

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
153F_KtIm 5ht ht D]ªIkö ^k2Wk DbldRt 4Â^2S 4dÔ^D 4gSt Dk_R [mYm5_It ^e
D]ªIkö ^k2¸^kÖdmDk_Á^kd_ 4da2[oW 4gSt.
úkhDk¸^kF_Kk BbERt: Ó^dgk^ ÿlø^tIm YnW[k«VRm D_Sk2Wk 5Vm úkhDk2¸^k
F_Kk ldIk_kS GtRt 5dÔ^D 5ht. Ó^dgk^ ÿlø^k hm 4ek ÿDk_t YnÆhk S^k_ Dtam
Kk7a Dì Km úkhDk2Wk ÖYĶYRt KxPatat ]oÐ^ ÿUkW D_ta.
Ekama]kYU2PldIk_kSGtRt5dÔ^D5ht:
• úkhD 5lR úkhD FNk2Ik ÿDk_
• úkhDk2Im 8ÂYkUW 5lR gtdk2]Å^t 4Ytl±S 8Y^nĉSk
• úkhDk2¸^k 5dÔ^DSkE_tUm D_Á^kIm gd^ 5lR gtdW ÿdp°m
• 8ÂYkUW lD2dk gtdkldf^m úkhDk2¸^k g]Ö^k 5lR 4Yt±k
‘ldī]kWÿlø^tIk4Ë^kgD_Rt:ldī]kWÓ^dgk^ ÿlø^t]Å^t [Ua D_Á^kIk lWRª^
GtÁ^kYodê >EkīkWt Â^kIt DkbKmYodªD ldĴtfR D_Rt 5dÔ^D 5ht. ldī]kW ÿlø^k
WdmWgkOm 5Vk_ ÿUkW D_St 5lR ÌhRoWI WdmW ÿlø^tIt "Dk^" 5lR "Dk" ^k FxĶéIk
4Ë^kgDłW4lÖSÂdkSmaÓ^dgk^ÿlø^k^xKWk^x µ^5lR InDì¸^k ht YkhóW
lPLk6WD_k^akhÓ^kS 
’Ó^dgk^^xKWkYnW[k«VRm/YnW34l\^k2lýDìD_RD_Rt:
>DUk 4lÖSÂdkS 4gRkö^k Ó^dgk^ ÿlø^tIk g2YoRª 4Ë^kg Dtak KkSx 5lR 5dÔ^D
[Uak2Im WŌU DłW Â^kIt łYk2S_ 5Ueª YnW[k«VRm / YnW3 4l\^k2lýDìD_R ÿlø^t]Å^t
Dtat KkSt. ^tTt gdª 4Ytl±S [Ua 5lR 5ÓhkWt SYkgoWgdª Y^kª^k2YuDì gdōÂDpĶ Y^kª^
lWdPat KkSkS.
“Ó^dgk^^xKWkYnW[k«VRm/YnW34l\^k2lýDìD_RDk^kªlÆdSD_Rt:etdNmSt
YnW[k«VRm / YnW3 4l\^k2lýDìD_WkSma [Ua gnVk_Rk gkÅ^ D_Á^kgkOm 42]akS
5Rat KkSkS. WdmW ÿlø^k Dk^kªlÆdS D_Á^kgkOm 5lR gdk«Ik YklO2[k ÿkĮ D_Á^kIm
K[k[Uk_m Ó^dÖTkYW 5lR lPLk6W_ ^k2Im UxGk2Im 5ht.
•.’gk_k2e
[kĻľxSkTª ht ldleĶ Ó^dgk^ ÿlø^tIt S² [kĻ gtdk ÿUkÂ^kg dkNY5ht. ^kS[ö^kI dtbk
>D g2ÖTk Ó^dgk^ ÿlø^t¸^k gdª [k[m hkSkbo eDS Wkhm SgtI ^k Ó^lSå_ĉ Dkhm ÿlø^k munotes.in

Page 154

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
154SkÂYn_Â^k 4gSkS 5lRÓ^kdgkl^Dk2Wk, 42SFªS D]ªIkö^k2Wk hm Dk^¥ Yk_ YkPÁ^kgkOm UtÁ^kIk
g2ÖTtIk htSo WgSx. Ó^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm / YnW3 4l\^k2lýDìD_R DłW D2YÆ^k2Wk Â^k2¸^k
Ó^dgk^ ÿlø^tIm YnW_ªIWk DłW ]oa\oS FxĶéd_ a± D¤lþS Dł UtÁ^kIk ÿ^ÂW D_mS 5ht.
•“ ÖdkÅ^k^
Ekam lUatÐ^k Y^kª^k2]Vma gdkªS ^xµ^ 8°_ lWdPk 
(((((((((((( ÌhRKt Ó^dgk^k¸^k 8ÂYkUW _IWk lD2dk 8ÂYkUW ÿlø^kIk SpSm^-
Y±k¸^k D2YWmDPt 8YD_k_ D_Rt hx^.
[kĻľxSkTªdbRldYRW>I5_>]
(((((((((( hm \k_SkSma [mYmB Ó^dgk^kIm >D _RWmSm 5ht. 
KkFlSDldS_RYĦSm g2Då_S ldS_R YĦSm@Zex_ldldVąxSYĦSm d_ma
gdª
‘DtYmB (((((((((((( ±týk]Å^t gtdk2Ik Yn_dOk D_St. 
(úkhD gtdk]kWd g2gkVW]klhSm ldĴtfRdt[gk6N gtdk
’\k_SkSma Ó^dgk^ [mYmB 5lR DtYmB Ó^dgk^ dkQÁ^kIt >D Dk_R ÌhRKt
(((((((((( 
\k_Sg_Dk_¸^k]USmIk4\kd 8¸I EIªSº²k2Ik \kddtFdtFbt dtb ±tý
“g2ÖTt¸^k 8lĥĶak 4lVD Ik2Fat g]TªW UtÁ^kgkOm 5lR EIª D]m D_Á^kgkOm Dk^ª
D_Á^k¸^k ]kFkªIt YnW[k«VRm D_Á^kgkOm (((((((((( hk >D ŀĶmDxW 5ht
YnWldªIk_ldYRW>I5_>]Ó^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm / YnW34l\^k2lýDìD_W
Ekama ldVkWt E_m 5htS Dì InDìIm 5htS St gk2Fk
KkFlSD ldS_R YĦSm (µax[a lPlaÓh_m ]vPta @Wak7W 5lR @Zex4_Ik gtdkIk
Zk^Uk GtStúkhDk2Wk D]m lD2]SmS gtdk ldSå_S D_SkS.
[mYmB hk [kĻľxSkTªIk 5REm >D ÿDk_ 5ht º^k^xFt²kW 5lR ]klhSm g2[2lVS
Dk^¥ ht SpSm^ Y± gtdk ÿUkÂ^kak D_kd^kg lUat KkSt. 
‘Ó^dgk^ ÿlø^k YnW[k«VRm / YnW3 4l\^k2lýDìD_R]Å^t ldī]kW Ó^dgk^ ÿlø^tIk
4Ë^kg D_Rt 5dÔ^D 5ht.
munotes.in

Page 155

प्रकरण ७ जयागयतक व्वसया ् प्यायावरणयातील उद्ोनममुख प्रवयाि
155KxPm KnbdkFN4[ FN[[mYmB4Ó^dgk^Yå_dSªWdtFdtFbtdtb±tý[Ik2Fatg2\kfRDyeÐ^t‘Ó^dgk^ÿlø^kYnW[k«VRm/YnW34l\^k2lýDìD_RDKkFlSDldS_RYĦSm’5^[m>] P\k_SkSma[mYmB5lRDtYmBÓ^dgk^dkQmItDk_R 6 ²kWS²
Ekama ÿijk2Im gldÖS_ 8°_t lahk. 
[mYmBÌhRKtDk^"Â^kItÓ^dgk^Vx_RÖYĶD_k.
\k_SkSma[mYmB5lRDtYmBÓ^dgk^dkQÁ^kImldldVDk_Rtgk2Fk.
‘Ó^dgk^ÿlø^kYnW[k«VRm/YnW34l\^k2lýDìD_R(l[lLWtgÿxgtg_m62KmlW^å_2Fd_
>DNmYlahk 
ٟٟٟٟٟٟ







munotes.in

Page 156

GND’–5Y°mÓ^dÖTkYW 
ÿD_Rg2_IWk
–Ž8lĥĶ
–Yå_I^ 
– 5Y°mÓ^dÖTkYW
–‘ 5Y°m g]Ö^kdYå_Rk]
–’ 5Y°m Ó^dÖTkYW 5lR [Ikd Vx_Rt
–“ 5Y°mg gk]x_t KkÁ^k¸^k _RWmSm
–” gk_k2e
–• ÖdkÅ^k^
–Ž8lĥĶ
5Y°m g2DÐYWtd_ IIkª D_Rt 
5Y°éIt ÿij d Â^kIt Yå_Rk] KkRoW GtRt 
‘5Y°m Ó^dÖTkYW 5lR ÿlS[2V D_Á^kgkOmIm _RWmSm g]KoW GtRt
’5Y°mIk gk]Wk D_Á^kIm _RWmSm g]KkdoW gk2FRt
–Yå_I^
5Y°m ÌhRKt 4IkWD 5lR ]xOm UnU¨dm GNWk Km gk]kÆ^ KmdW lD2dk ]ka]°k^kImhkWm
D_St SgtI g]kK lD2dk g]nUk^k2¸^k Dk]DkKkS Ó^Â^^ 5RSt WuglFªD 5Y°m hm WuglFªD
dkSkd_RkS 4g]Sxa lW]kªR LkÐ^k]nbt lW]kªR hxSkS; º^kS Yo_\oD2YUnÕDkb
dkUbkgk_´^k6GNWk]xPSkS 5Y°m hm GNWk lD2dk GNWk2Im ]klaDk 5htKm ]pÂ^o 5lR
WnDgkW lD2dk hkWm ^k2Wk KÆ] UtSt ^k]Å^t ]ka]°kYk^k\oS gnldVkY^kªd_R5dÔ^D gtdk
156munotes.in

Page 157

प्रकरण ८ आपत्ी व्वस्यापन
157^k2Wk ]xOz^k ÿ]kRkS WnDgkW YxhISt. ^k 5Y°mak gk]x_t KkRt ht ÿ\kldS g]nUk^k¸^k
gk]kÆ^ ±]St¸^k YamDPt 5ht.4W2S DkbkYkgoW YpÃdmSakd_5Y°mDxg bS 5Ð^k 5htS.
dk_2dk_ ^tRkö^k 5Y°éYuDì Dkhm WuglFªD 4gSkSS_ Dkhm ]kWdlWl]ªS 4gSkS.]kWdlWl]ªS
5Y°m ]kWdk2Wk Â^k2¸^k dkFÁ^kSma 4g2SnaWk]nbt, Kgt Dì DkhmS_m l]bdÁ^kIk ax\4²kW
lD2dk Unaª± 5lR >Ekīk FxĶmd_ lW^2ýR l]bdÁ^kIm6¸Jk^k]nbt ^tSt. ^kS ^nĦU2Fam
dkhWk2It 4YGkSK2FaSxPdk^o ÿUofR 6. Ik g]kdte hxSx. 
5Y°é]nbt hxRk_m KmldS 5lR ld°hkWm NkbÁ^kgkOm lD2dk Â^kIt ÿ]kR D]m D_Á^kgkOm
5Y°m Ó^dÖTkYWkIm ÿRkam 4amDPt gFÑ^kI Utek2Wm Dk^ª_S Dtam 5ht. 5Y°m
Ó^dÖTkYW >D ldetf 5lR Ó^kdgkl^D lø^kDakY 5ht. ^k]Å^t l\ÆW Ó^kdgkl^Dk2It ÌhRKt
4l\^2StPv³N_5lDªNt³Ngk]klKD Dk^ªDS¥ 5lR ÿekgD ^k gdk«It DyeÐ^ 5dÔ^D
5ht.
5Y°é]nbt hxRk_m hkWm Nkbk^Im 4gtaS_ 5Y°m 8ĩdk^¸^k 4FxU_YkgoWI5Y°éIk
42UkK GtRt5Y°éld_xVm ÿlS[2VkÂ]D 8Yk^ ^xKRt5Y°éIt 8Ye]W 5lR 5Y°mU_Ì^kW
^xµ^ [IkdkgkOm Dk^ªdkhm hkSm GtRt 6Â^kUm FxĶm ]hßdk¸^k O_SkS. ldetfS: WuglFªD 5Y°m
YoRªYRt NkbSk ^tS Wkhm Y_2Sn 5Fk9 lW^xKW DtÐ^kWt ýkg D]m hx9eDSx5dÔ^ DSt Wngk_
gn_±kE[_Uk_mg2exVWldĴtfR 5lR UÖS?dKmD_R UtEma 5dÔ^D 5htS. Â^kI ÿ]kRt
ekĵS DpSm 5_kEPk 4gta S_ 5lTªD WnDgkW 5lR ýkg NkbSk ^t9 eDta.
– 5Y°mÓ^dÖTkYW 
g2DÐYWk lD2dk 8ÂY°m :
5Y°mžhk eÊU ]Å^ Ā¤I
ȵʠɄȲɄɅɃȶ
d KnÆ^k 6Nkla^W
ȵȺɄȲɄɅɃɀ
^k eÊUkSoW S^k_ Lkak
5ht. 5Y°mžKt UxW eÊUk2Ik 4Tª 5ht -
ȵȺɄ
4Tª dk7N lD2dk ŀĶ 5lR )ȲɄɅɃȶž4Tª Sk_kžKt
úmD \kftSma YtKx_rNmÓh 8YgFª ɷʐʍPg-) Ÿdk7N ɲʍʏɼʌ>ÖN_ŸSk_k YkgoW 5at
5ht.5Y°meÊUkIt ]ob úmD 5lR arlNW]Vma "dk7N Sk_k" ^k UxW eÊUkSoW 5ht. YodêIt
axD Sk_DkIk Wke lD2dk ldGNmD_Rkak 5Y°m ÌhRoW g2[xVS 4gS.
5Y°mhm4IkWD 5YÂDkamW GNWk 5ht Km F2\m_YRt GPSt. ^k]nbt >Ekīk g]nUk^kIt lD2dk
g]kKk¸^k Dk^kªS Ó^Â^^ ^tSx 5lR ]kWdm\ylSD 5lR 5lTªD lD2dk Y^kªd_Rm^ WnDgkW
hxSt. ^k 5Y°mIk gk]Wk D_Á^kIm ±]Sk g]nUk^ lD2dk g]kKkDPt 4gRkö^k g2gkVWk]Å^t
WgSt. K_m [hòStDUk 5Y°m lWgFkª]nbt hxStY_2Sn Â^kIt ]ob ]kWdm DpÂ^ 4gSt.munotes.in

Page 158

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
158]_kOm ldĵDxekS lUatÐ^k ]khmSmWngk_KF\_kSma5Y°é ¸^kGNWk ŽÓ^keSDkSma
5OÓ^k UeDkS EoY dkQÐ^k hxÂ^k. ÿkRhkWm 5lR ld°hkWm leFtak YxhxIam hxSm. Ž Ó^k
eSDkSat etdNIt UeD ht _kÕůg2GkWt 5Y°mIt VxDt D]m D_Á^kgkOm lPLkÖN_å_ÖD
å_P³eWžIt UeD ÌhRoW GxlfS Dtat hxSt. gFÑ^k _kÕůk2Wm 5YkYÐ^kÓ^dÖTk YWkWngk_ U2PD
ÖTkYW D_Á^kIk ÿ^ÂW Dtak. VxDk D]m D_Á^kgkOm 4WtD U2PD KF\_kS ÖTkYW Dtat Ftat.
KF\_kS >D FxĶ lWlIJS ]kWam Ftam Dì5Y°m 5Ð^kW2S_ DtÐ^k FtatÐ^k Dk^ªdkhmYt±k VxDk
D]m D_Á^kgkOm Dtatam Dk^ªdkhm ]hßdkIm 4gSt. \k_SkS ——‘ gkam Bå_gk
BlPek)¸^k IøìdkUbkW2S_ D¤þ g_Dk_Wt >D gl]Sm ÖTkYW DłW Vx³^k2Ik 5lR Â^kYkgoW
8ĩdRkö^k 5Y°éIk gd«Df 4Ë^kg Dtak. SgtI \k_SkWt 5Yl°U_Ì^kW ]USDk^kªgkOm
Ó^dÖTkYWkSma gFbt ld\kFekľm^ g2exVWkSma g2ÖTkle±R g2ÖTk 5lR gk]kÆ^
KWg]nUk^ SgtI [IkdDk^ª D_Rkö^k g2ÖTk ^k2¸^kS gngoýSk 5RÁ^kIk ÿ^ÂW gnł Dtak.
Y_2Sn ŽŽ’ gkam 5atÐ^k ÂgnWk]m]nbt 5Y°m Ó^dÖTkYW Dk^Uk [WdÁ^kIm lWDP DboW
InDam.
Ó^k´^k
g2^nĉ_kÕůg2GkWt Dtatam 5Y°éIm Ó^k´^k Ÿ4IkWDGNWk lD2dk ]xOz^k UnGªNWk º^k
g]kK lD2dk g]nUk^k¸^k gk]kÆ^ Dk]DkKk¸^k ]oa\oS _IWt]Å^t Ó^Â^^ 5RSt 
 dt[ÖN_eÊUDxfkSma 5Y°éImÓ^k´^k Ÿ4lÖSßdkS 4gatÐ^k g2gkVWk2Wk UPYoW
NkDRk_m DxRSmhm GNWk ÌhRKt 5Y°m hx^  
‘KkFlSD 5_x µ^g2GNWtWngk_Ÿ5Y°m ÌhRKt 4em GNWk Dì º^k]nbt 4FUm
5DlÖ]DYRt ÿI2P KmldShkWm lD2dk 4Æ^ ÿDk_Im hkWm g2\dSt. [kht_ma ]UmSmIm
5dÔ^DSk \kgÁ^k6SYS SmĄSk 4gRk_m [k[ ÌhRKt 5Y°m .
’5Y°mÓ^dÖTkYWDk^Uk(ŽŽ“Wngk_ ŸDxRÂ^khm ±týkS WuglFªD lD2dk
]kWdlWl]ªS Dk_Rt lD2dk 4YGkS lD2dk lWÕDkbKmYRk]nbt 8ĩdatam F2\m_ GNWk lD2dk
UnGªNWk ÌhRKt 5Y°mº^kIk Yå_Rk] KmdW lD2dk ]kWdm hkWm lD2dk WnDgkW lD2dk
]ka]°klD2dk Y^kªd_RkIt WnDgkWlD2dk ö hkg^k]Å^t hxSx º^kIk gk]Wk D_Á^kIm
±]Skÿ\kldS±týk¸^k g]nUk^k]Å^t WgSt".
“]_kOmldĵDxek]Vma 5Y°éImÓ^k´^k "WuglFªD ÿlø^k SgtI ]kWdm DpSm ^k2]nbt
gKmdk2Wk 4Yk^Dk_D O_Rkö^k 5lR Oł eDSma 4ek GNWk KuldD_kgk^lWD
^k2lýDY^kªd_Rm^ 4Tdk ÿkDplSD Dk_Dk2YuDì DxRÂ^khm Dk_Dk]nbt ]kWd6S_gKmd
4Tdk Y^kªd_R ^kg 4Yk^Dk_D d hklWDk_D O_Rkö^k lÖTSmg Y^kªd_Rm^ 5Y°m
ÌhRSkSmunotes.in

Page 159

प्रकरण ८ आपत्ी व्वस्यापन
159” 5Y°éImÓ^k´^k Ÿ5Yl°]^ Yå_lÖTSm º^kS KmdW lD2dk Y^kªd_R Ó^dÖTt]Å^t
5Rm[kRm lW]kªR D_StÓ^Â^^ 5RSt. hk Ó^Â^^ NkboW KmdW 5lR Y^kªd_R KSW
D_Á^kgkOm4lSå_ĉ-5YÂDkamW hÖS±tY D_Rt 5dÔ^D 4gSt".
5Y°mItdFêD_R/ÿDk_
Y^kªd_R 5Y°mak Dk_Rm\oS O_Rkö^k Dk_Dk2Wngk_ Â^k2It YnQma UxW ÿDk_kS dFêD_R Dtat
KkSt: 
WuglFªD5lR
]kWdDpS/]kWdlWl]ªS.
WuglFªD5Y°mWuglFªD 5Y°m]Å^t \yl]D 42SKkªSž5Y°m5lRdkSkd_Rm^
4Tdk [lhKkªS 5Y°m ^k2Ik g]kdte hxSx. \yl]D 5Y°mg YpÃdmIt 42SKkªS [a
Dk_Rm\oS O_St. \oYpķkEkam Exad_ hm GNWk GPSt. ^kS ºdkak]nEm 8þtD\oD2Y 5lR
\ol]YkS 6Â^kUéIk g]kdte hxSx. \oDdIkEkama ClÕRD lÖTSm]nbt ^k GNWk GPSkS.
Â^k]nbt \oDdIkIk g]Sxa l[GPSx. ^k 5Y°m]nbt ]kWdm Kmd d 6S_ gKmdk2Wk ]xOz^k
ÿ]kRkSVxDkYxhxISx]kWdmdÖSm V_Rt]ka]°k 6Â^kUéIm hkWm hxSt. Y^kªd_RkIm
FnRd°k GNSt. ^k ÿDk_¸^k 5Y°éWk ÿlS[2V GkaSk ^tS Wkhm. SgtI Â^k2It
YodªÓ^dÖTkYW D_Sk ^tS Wkhm. ]kýDkhm dtbk ld²kW 5lR S2ý²kWk¸^k 5Vk_t
Â^k[k[S YndkªWn]kW D_Sk ^tSt.
dkSkd_Rm^ 5Y°m gk]kÆ^YRt hdk d hdk]kWkem g2[2lVS 4gSkS. dkSkd_Rm^
ÿlø^k2]nbt dkSkd_RkS ÿI2P [Ua hx9W dkSkd_Rm^5Y°m ^tSt. Yå_Rk] GPdoW
5RRk_m Dk_Dt ŀÔ^ ÖdłYkS Wgam S_m hdk]kWSº²k2]kZªS Â^k2Im 8YD_RkĬk_t WŌU
GtSk ^tSt. dkSkd_Rm^ 5Y°mIt UxW dFª Dtat KkSkS : 
(Ⱥ4Ygk]kÆ^GNWk ^kS IøìdkUbtldKk YPRtFk_k2Im dkUbt4µWm6Â^kUéIk
g]kdte hxSx. 4Ygk]kÆ^ [lhKkªS 5Y°m]nbt dkUbt hx9W gnYmD Kl]WmS ±k_ gkOoW
Sm BgkP 5lR YPmD hxSt]kWdkak 5lR 6S_ gKmdk2Wk VxDk YxhxISx. 
(ȺȺg2I^mdkSkd_Rm^5Y°m ^kS Yo_4dfªRemSdpĶm8ÕRah_m6Â^kUéIk
g]kdte hxSx. g2I^m dkSkd_Rm^ 5Y°m]nbt 8UkYo_4dfªR ^k2]nbt) ]kWdm KmdW
]ka]°k SgtI WuglFªD Y^kªd_R ^k2Im hkWm hxSt. 4ek WuglFªD dkSkd_Rm^ 5Y°éIt
du²klWD YndkªWn]kW Dł eDSkS. Â^k]nbt gn_±tIt 8Yk^ ^xKoW 4ek 5Y°éIt Yå_Rk]
NkbSk ^t9 eDSkS. V_RtKake^ d lWdªWmD_R ^k2]nbthmDkhmdkSkd_ Rm^5Y°m
g2\dSkS. ^k ]kWdDpS 5Y°m 5htS. Â^kgkOm Y^kªd_R ÿ\kd ]oÐ^k2DWkWngk_ ]kWdm
DpSéIt ]oÐ^]kYW D_Rt F_KtIt 4gSt.munotes.in

Page 160

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
160

]kWdDpS/]kWdlWl]ªS5Y°m]kWdm DpSé]nbt Y^kªd_RkIm 4dWSm hxSt d ]kWdm
g]kKkIm \łW DkQSk W ^tRk_m hkWm hxSt. ]kWdDpS Y^kªd_R5Y°éIt YnQmaÿ]kRt
SmW dFª D_Sk ^tSkS ) ÿkDplSD 5Y°m : ^kS ]kWdm DpSé]nbt GPoW ^tRk_t \ol]D2YW
\ol]YkS]pUk±_R 6Â^kUéIk g]kdte hxSx. () _kgk^lWD 5Y°m ^kS ldfk_m _gk^Wt
5lR dk^o4RnÖZxNgkF_ StaFbSmdk^nFbSm 6Â^kUé]nbt 8ĩdRkö^k5Y°éIk
g]kdte hxSx. (‘) gk]klKD 5Y°m : ^kS axDg2´^k ldÖZxNWulSDSk d Vkl]ªD
]oÐ^k2Im 4dWSm_gk^Wt d ^nĦkS KuldD 4ľk2Ik dkY_[hò]Kam6]k_SéIm_IWk
6Â^kUé]nbt 8ĩdRkö^k 5Y°éIk g]kdte hxSx.
8Ukh_RNk^N^k lWD KhkKkWt GtSatamKag]kVm_le^kSma ItWōl[a 4RnD¤þk2Ik
4YGkS—“ gkaIt a2PW]Vma Vn_Dt\xYkb]Vma ^nlW^W Dk[kª6P D2YWm]Å^t
Lkatam dk^o FbSmIm UnGªNWk.
–‘ 5Y°mImg]Ö^kdYå_Rk]
5Y°m]nbt8ĩdRkö^kg]Ö^k 
]kWdmKmdWkd_Yå_Rk]3 U_dfê akEx axD WuglFªDd]kWdlWl]ªS 5Y°mS gkYPS
5htS. 5Y°m DxRSmhm 4gam S_m Â^kIk Yå_Rk] akEx axDk2¸^k KmdWkd_ hxS
4gSx. 8Ukh_RkTª Dx_xWk>PzggkTmIt _xF[vÌ[ÖZxN\oD2YYo_dkUbt4YGkS
5Y°m]Å^t axDk2Ik ]pÂ^o hxSx Dkhm axD KE]m hxSkS Â^kIÿ]kRt 4WtDk2Wk 5Yammunotes.in

Page 161

प्रकरण ८ आपत्ी व्वस्यापन
161G_m F]dkdmakFSkS [ö^kI dtbtak WxD_m UtEma FF]dkdm akFSt4WtDUk Dkhm
axDk2Wk g]kKkYkgoW Dk^]It Uo_ hm Kkdt akFSt. 4ekdtbm SkRk¸^k Yå_lÖTSmS
\kdlWDdek_må_D5_xµ^k¸^kg]Ö^k8ĩdSkS 
5_xµ^kd_Yå_Rk] WuglFªD 5lR ]kWdlWl]ªS5Y°m]Å^t 4WtD axDk2Wk Â^k2Ik Kmd
F]dkdkakFSx Dkhm axDk2Wk ek_må_D 6Kk hxSt Â^kI ÿ]kRt ]xOz^k g2´^tWt axDk2¸^k
]kWlgD5_xµ^kd_Yå_Rk]hxSx 
8Ukh_RkTª ŽŽ’ ]Å^t lh2U ]hkgkF_kS 5atÐ^k ÂgnWk]m]nbt ’UtekSma Ž akE
‘Ž hKk_ axDk2Ik ]pÂ^o Lkak. Knau ŽŽ“]Å^t ]n2[7 eh_kS 4lSdpĶm]nbt U_P DxgboW
’Ž LxYPz^k FkPÐ^k FtÐ^k 5lR Â^kSma _lhdkgm ]pÂ^n]nEm YPat. 
FnK_kS]Å^t LkatÐ^k \oD2Yk]Å^t Ž akE •Ž hKk_ axD KE]m LkatÂ^kIÿ]kRt
]hk_kÕůkSma akSo_ ^tTma lEakPm FkdkS LkatÐ^k \oD2Yk]Å^t ‘Ž hKk_ axDKE]m
Lkat ek_må_D UnEkYSm [_x[_I 4WtDk2Wk ]kWlgD V³Dk [gSx. Â^k]Å^t \kdlWD
SWkdlW_kekgSSU[kdah_mYRk 5lR Â^kI ÿ]kRt ÖdS3ak ýkg DłW GtRt 4ek
]kWlgD 5Kk_kIt ÿ]kR dkQSt. ^k]Å^t axDk2Wk 4gn_l±SStIm \kdWk lW]kªR hxSt.

‘Y^kªd_Rkd_Yå_Rk] dÆ^ 4lµWgk_Em g2DNtYo_ 5lR IøìdkUbt K2Fak2Ik YoRªYRt
Wke D_SkS 5lR WuglFªD Iøk]Å^t 6S_ ÿDk_It ÖTk^m [Uakak Dk_Rm\oS 5htS.
5Y°m¸^k [bkWt dÆ^Kmd ]k_at Ftat lD2dk 4ÿÂ^±å_Â^k Â^k¸^k lWdkg 5lR 4ÆWk¸^k
8YaÊVStSYå_Rk] Lkak 5ht.munotes.in

Page 162

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
162’4TªDk_Rkd_Yå_Rk]: \oD2Yk2gk_Em WuglFªD 5Y°mYo_dkUb5lRIøìdkUb
^k]nbt 4TªÓ^dg2ÖTtIt F2\m_ WnDgkW Lkat 5ht. D2YÆ^k2gkOm WuglFªD 5Y°m]nbt 6]k_Sm
5lR ]oSª ]ka]°k WĶ D_SkS 8YD_Rt - SgtI ]kWdm \k2Pda 5lR Â^k2Im 8ÂYkUW
±]Sk E_k[hxSt. 5Y°mYkgoW [IkdatÐ^k axDk2Wk Zr³N_mIt WnDgkW LkÐ^kWt
Yk^k\oS gnldVk WĶ LkÐ^kWtDk^ª±tý WĶ LkÐ^kWt lD2dk dkhWk2Im WkgVog LkÐ^kWt
]xOz^k ÿ]kRkS 5lTªD WnDgkW ghW D_kdt akFSt.
“etSmd_Yå_Rk]: g2^nĉ _kÕů g2Gk¸^k5Y°mKxEm]5lRÂ^kYkgoW hxRk_m hkWm D]m
D_Á^kIt 8Yk^ ^k ldf^kd_ma KkFlSD Yå_fUtS ]k2PatÐ^k exVkWngk_UnÕDkbYo_
dkUb lD2dk ÂgnWk]mgk_´^k WuglFªD Vx³^k2]nbt etSm ±týkIm  % Yt±k KkÖS hkWm hxS
5ht. 4ÆW d Dpfm g2GNWt¸^k (>Z>B) WdmW4Ë^kg¸^k ÿk Tl]D exVkWngk_
ldDgWema KF ht WuglFªD 5Y°m]nbtDpfm ±týkImKdbKdb >D ISnTk«e hkWm ghW
D_S 5htS.ÂgnWk]m\oD2YSnZkW4lSdpĶmYo_dkUbt 6Â^k2Um]nbt etSkSma lYDk2It
WnDgkW hxStKl]WmIm 8ÂYkUDSk D]m hxSt4WtDUk K]mW akFdPm ^xµ^_khSWkhmS
Â^k]nbt etSmd_ 4da2[oW 4gRkö^k2It [t_xKFk_mak gk]x_t Kk9W ]xOz^k ÿ]kRkd_
5lTªD WnDgkW hxSt.>Dk 4Ë^kgkWngk_ UnÕDkbk¸^k DkbkS 5lTªD ÿ\kdk2YuDì –’
N³Dt ÿ\kd etSm ±týkd_ hxSx. Â^kI ÿ]kRt etSm ±týkSma ’ N³Dt WnDgkW ht lYDk2It
hxSt.
”gk]klKDYå_Rk] 5Y°múÖSk2Wk ldldV gk]klKD Yå_Rk]k2Wk hm gk]x_t Kkdt akFSt.
Â^kIm Dkhm 8Ukh_Rt YnQmaÿ]kRt 
 KkSm^ 5lR gk]klKD \tU\kd: 5Y°mW2S_ 5Y°múÖSk2Wk KkSm^ 5lR
gk]klKD \kdkIm g]Ö^k lW]kªR hxSt. 
gk]klKD [k2lVaDìImg]Ö^k : 5Y°m]VoW ]kFt _klhatÐ^k axDk2Wk [k2lVaDìIt
g]Ö^k lW]kªR hx9 akFÐ^k 5htS. 5Y°m]nbt ^k axDk2Im l]ýetKk_m
Dk]k¸^k lODkRIm l]ý ekat^ l]ý 5lR 5Įtķ ^k2Ik ]pÂ^o LkÐ^kWt
5Y°múÖSk2Wk gk]klKD [k2lVaDìIm g]Ö^k lW]kªR hxSt. 
‘KkS5lR KkSm^ 4PTbt: ]kWd lWl]ªS 5Y°m ]VoW KkS 5lR gk]klKD
4PTbt lW]kªR hxSkS. º^k]Å^t KkSm^ U2Fam UtEma GPdoW 5RÐ^k KkSkS
Â^k]nbt hxRkö^k U2Fam]Å^t 4WtD axD [tG_ hxS 4gSkS d DxNz^dVm ŁY^k2Im
]ka]°k KboW EkD hxSt. munotes.in

Page 163

प्रकरण ८ आपत्ी व्वस्यापन
163’]lhak2d_ldY_mSgk]klKDYå_ Rk]]kWdlWl]ªS5Y°m8Ukh_RkTªWkF_mU2Ft
^nĦlD2dkaQk7^k]Å^t]lhak2d_ldY_mSgk]klKDYå_Rk]hxSx.
“gk]klKDDnD]ª5Y°mW2S_gk]klKDDnD]kªSdkQhxSt^k]Å^tIxö^k
>EkīkIkEoWD_Rt^kUtEmaGNWkGPSkS.5Y°múÖSk2d_5lTªDg2DN
BQdatlD]FSt4WulSDÌhRKtIIxö^k]kö^k EoWU_xPt6Â^kUmDnD]ª
D_Á^kgS^k_hxSkS 
•ldDkgkd_Yå_Rk] 5Y°é]Å^tldDkgkd_ldWkeDk_mYå_Rk]hxSx.4WtDDnNn2[tG_t
F]kdSkSlÿ^Ó^ĉìg]nUk^Ó^dgk^8YKmldDk5lR WxDö^k5lRgtdkF]kdSkS
]nat5lR]namekbkF]kdSkS.ldetfS3]naéWkadD_aµWkImKxE]mYÂD_kdm
akFSt.5Y°mhtUkå_þz^D]mD_Á^k¸^kÿ^ÂWkd_ldY_mSYå_Rk]D_SkS.
–’5Y°mÓ^dÖTkYW5lR[IkdVx_Rt
–’5Y°mÓ^dÖTkYW ÌhRKtDk^"
WuglFªD5Y°m]kWdg2gkVW_kÕům^g2Y°m5lR4TªÓ^dÖTkg2[2lVSDxRSmhm5Y°m
5Ð^kW2S_4Tdk5Y°m^t9W^tÌhRoWDtatamDk^ªdkhmÌhRKt5Y°mÓ^dÖTkYW.5Y°m
ahkW4gxd]xOm4ÐYDkamW4gxdUmGªDkamWÂ^kd_]kSD_Rt]hßdkIt4gSt5lR
Â^kgkOm5Y°mÓ^dÖTkYWÿ\kdm5lRYå_Rk]Dk_D4gRtF_KtIt5ht.axDgh\kF5lR
5Y°mÓ^dÖTkYW^k2ItWkStZk_KdbIt5ht.
5Y°mNkbRt5Y°éWkSŌPUtÁ^kgkOm^xKWkS^k_D_RtdÂ^kgkOm±]Skl]bdRtÌhRKt
5Y°mÓ^dÖTkYWhx^5Y°mÓ^ dÖTkYWkSVx_RkÂ]DlWRª^5lRDk^kªÂ]D8Yø]kIk
5Y°m¸^kldldVNÈÈ^k2IkÌhRKt5Y°mYodªÓ^dÖTkYW5Y°mDkamWÓ^dÖTkYWd5Y°m
W2S_ItÓ^dÖTkYW^k2Ikg]kdtehxSx.5Y°mÓ^dÖTkYWkIk]hÂdkIk8ĥtelD2dkÅ^t^ÌhRKt
4Ytl±ShkRmNkbRtlD2dkD]mSD]mD_Á^kIkÿ^ÂWD_Rt.5Y°m¸^klODkRmadD_kS
adD_^xµ^Sm]USD_Rt5lRDk^ª±]YRtYå_lÖTSmSgnVk_RkD_RtlD2dk5Nx³^kS
5RRt.
–’\k_SkSma5Y°mÓ^dÖTkYWkIm8Âøk2Sm
\k_SkSma5Y°mÓ^dÖTkYWkIklø^kDakY -5Vkå_SÿlSlø^kem a5_kEPz^kYkgoWSt
glø^g2ÖTkFS5_kEPkhxÁ^kY^«SldDkgLkak5ht.SgtI>DaldīkekEkldIk_±tý
lD2dkDk^ª±týkYkgoWSt>DklVD-\kFVk_Dk2¸^k5_kEPz^kY^«S5lR]US-5Vkå_S
ŀĶmDxWkDPoWKxEm]D]mD_Á^kgkOm[hò-5^k]mglø^ g]úŀlĶDxWkY ^«S[UaSFtak
5ht.5Y°mÓ^dÖTkYWkgkOmg2ÖTkÂ]D5_kEPz^kImgnŁdkSlāNmeDkamW—ŽŽ
—Ž“—Ž•5lR—’‘¸^kUnÕDkb5lR—‘•Ikl[hk_-WtYkbIk\oD2Y^kgk_´^k
5Y°é¸^k]klaDtW2S_IkDkakdVmS5QboW^tSt.munotes.in

Page 164

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
164–’‘lāNmeÿekgW5lRÖdkS2Þ^x°_DkbkS5Y°mÓ^dÖTkYW 
lāNme ÿekgWk¸^k DkbkS 5YÂDkamW Yå_lÖTSmgkOm ]US ld\kFk2Im ÖTkYWk Dtam Ftam.
4gk ÿlSlø^kema ŀlĶDxW 4gatak lø^kDakY-5Vkå_S 5_kEPk Dtdb 5Y°mW2S_¸^k
Yå_lÖTSm ]Å^tI Dk^ª_S hxSk.ht Vx_R (Un3E-YmPk-dtUWtIt) e]W D_Rk_t hxSt 5lR Dk^ª
ÿRkamgkOm 5lR 4ÆW ÿk_2\ D_Rt Ļk Dk]k2]Å^t ]USIm 5ERm D_Á^kIkhm g]kdte hxSk. 
ÖdkS2Þ^x°_ DkbkW2S_ 5Y°m Ó^dÖTklYS D_Á^kIt Dk^ª _kº^kSma ]US-5^nĉ ^k2¸^kDPt
gxYdÁ^kS 5at. ^k2It Dk^ª D¤þm^ ]US-5^nĉk2¸^k ]kFªUeªWkEkam hxSt . ÿ\kldS\kFkS
gk]úm 5lR Yuek2Im ]US Yn_dRt 6SDtI Â^k2It Dk^ª ]^kªlUS Otdat hxSt. ÿÂ^tD Y2IdklfªD
^xKWt42SFªS Yo_ 5Y°éWk ŸYkN[2Vk_t ±tý ldDkg 5lR Yo_ lW^2ýR  5Ute 4gt g2[xlVS Dtat
5ht. ^k NÈÈ^kY^«S 5Y°m Ó^dÖTkYWkIm_IWklø^kDakY5Vkå_S ]US ld\kFk2SFªS
Dk^ª_S hxSm.akSo_ \oD2Y (——‘)]kaYk \nÖEaW (——’) Bå_gk gnY_ IøìdkUb
(———) 5lR \nK \oD2Y (ŽŽ) gk_´^k 5Y°é¸^k ]klaDtW2S_ Dpfm ]2ýka^ glId
42SFªSglId Kt. gm. Y2S ^k2¸^k 4Å^±StEkam >D 8¸I eĉìekamgl]SmÖTkYWD_Á^kS
5am Km 5Y°éDPt YkhÁ^kIk >DYĦSem_gdªg]kdteD 5lR _tEk2DWkgkOm gdk«FmR
ŀlĶDxW lW]kªR D_ta.5Y°m lWdk_R D_Á^kgkOm Ó^ĉìak 5lTªD ]USmĬk_t lUakgk
UtÁ^k¸^k g]ú ŀlĶDxWkSoW Ó^dÖTkYW Vx_RkS [Ua D_Á^kS 5at. Drl[WtN glIdka^kSma
4lVgoIWk ø]k2D PmBgm.gmPm Ž–/ŽŽ Sk_mE •/Ž/ŽŽ ¸^k 42SFªS ŽŽ
]Å^t 5Y°m Ó^dÖTkYW ld\kF Fph ]2ýka^k¸^k 42SFªS haldÁ^kS 5ak 5lR 5Y°m
Ó^dÖTkYWkIm ®tRm[Ħ _IWk \k_SkS ldDlgS Lkam.Y_2Sn ŽŽ’ gkam 5atÐ^k ÂgnWk]m]nbt
5Y°m Ó^dÖTkYW Dk^Uk [WdÁ^kIm lWDP DboW InDam. 5Y°m Ó^dÖTkYW Dk^Uk ŽŽ“
hk g2gUtS “ lPg¤[_ ŽŽ“ _xKm Ykå_S Lkak. Ž— gkam 5atÐ^k Dx_xWk gkTm¸^k
Ykĵª\o]md_ ]hk_kÕůkgh UtekSma 4WtD _kº^k2S hk Dk^Uk akFo D_Á^kS 5ak.
–’“5Y°makgk]x_tKkÁ^kgkOmEkamaDkhmVx_Rk2Ik/^xKWk2Ikg]kdtehxSx:
4ÿlS[2V/lWdk_R(ȧɃȶɇȶȿɅȺɀȿ 
[hkWmImSmĄSkD]mD_RtȤȺɅȺȸȲɅȺɀȿ 
D5Y°mYodªS^k_m(țȺɄȲɄɅȶɃɄȧɃȶɁȲɃȶȵȿȶɄɄ 
PÿlSlø^kȩȶɄɁɀȿɄȶ
6YnW3ÿkĮm/YodªYå_lÖTSm4dÖTkȩȶȴɀɇȶɃɊmunotes.in

Page 165

प्रकरण ८ आपत्ी व्वस्यापन
1654 ÿlS[2V / lWdk_R (ȧɃȶɇȶȿɅȺɀȿ 5Y°m 5Ð^kg Sm Tk2[dÁ^kgkOm D_kdt akFRk_t
gdª 8Yø] lD2dk ÿ^ÂW D_Rt lD2dk hkWm D]m D_Á^kIk ÿ^ÂW D_Rt. 5Y°m
Tk2[dÁ^kgkOm lD2dk ÿlS[2lVS D_Á^kgkOm g]kKk¸^k gdª T_kSma axDk2Wm >Dý 5at
YklhKt. g_Dk_Öd^2gtdm g2ÖTk 5lR 6S_ g2ÖTk ^k2Wmhm ÿ^ÂW Dtat YklhKtS. 
_kº^ 5Y°m Ó^dÖTkYW DpSm ^xKWk : 5Y°mIt Dk^ª D_Rk_t gdª ld\kF
>KÆgmK]hk_kÕůekgWd Öd^2gtdm g2ÖTk ^k gdk«Wm l]boW 5Y°m Ó^dÖTkYW
DpSm ^xKWk S^k_ Dtam 5ht. hm ^xKWk g2ÖTkÂ]D S_SnUmIk Yn_dOk D_StldldV
g2ÖTk2¸^k \ol]Dk 5lR K[k[Ukö^k O_ldSt5Y°m Ó^dÖTkYW 5lR Â^k2¸^k
8Yø]kIm Ó^kĮm ^k]Å^t ]Å^ÖTkIt Dk^ª D_St. _kº^ 5Y°m Ó^dÖTkYW DpSm
^xKWt¸^k lW^2ýRkEkam ÿÂ^tD lKÐĻk¸^k g2GNWk2It Dk] IkaSt. Y_2Sn F_K
YPÐ^kg >Dk lKÐĻkSma g2GNWk Ungö^k lKÐĻkSgnĦk ]US D_ta 4ek ÿDk_It
5Ute Â^k2Wk lUatat 4gSkS. 
Vx³^kIt 7ek_t d goIWk UtRt :5Y°mImIkhòaK_5VmakFamS_Â^k[k[S
axDk2Wk dtbmI gkdV D_RtÂ^k]nbt hxRk_m hkWm D]m D_Rt e³^ hxSt, Â^k2¸^k
g2Y°mImYå_dk_kSma axDk2¸^k gn_l±SStIm DkbKm 5lR Â^k2Wk gn_l±S
lODkRm haldSk e³^ hxSt.du²klWD ÿFSm4dDkekSma 8Yúh ^k]nbt 5Sk
ÂgnWk]mdkUbt4lSdpĶm ^kldf^m 5Vm 42UkK GtSk ^tSx. Â^kgkOm _kÕům^ d
52S__kÕům^ YkSbmd_ma du²klWD g2ÖTk2Im ]US GtSk ^tSt.
gkdVlF_mIt d Vx³^kIt 7ek_t UtRk_m ^2ýRk g±] 4gam YklhKt. 8Ukh_RkTª
CīxlFD 4YGkS LkÐ^kg ]xO]xOz^kWt \ŌFt dkKldRt5FakFÐ^kgVx³^kIm
G2Nk dkKldRtYo_ IøìdkUb d ÂgnWk]m gk_´^k 5Y°é¸^k goIWk
5DkedkRmd_ d Uo_UeªWd_ lUÐ^k YklhKtS.
‘5Y°mÓ^dÖTkYWkImle±Rdÿle±R g]kKkSma gdªI GNDk2Wk 5Y°m
Ó^dÖTkYWkIt le±R UtRt F_KtIt 5hteu±lRD g2ÖTkÿle±R UtRkö^k g2ÖTk
D2YÆ^k d 4ekgDì^ g2ÖTk ^k2Wm YnQkDk_ Gt9W 5Y°m Ó^dÖTkYWÿle±Rd
KkFpSm Dk^ªø] 5^xlKS DłW KWStak gkdV Dtam YklhKt. ht le±R UtÁ^kgkOm
ÖdS2ý ^2ýRk lW]kªR D_kdm akFta. axDk2Wkhm le±R >DUkI Ut9W IkaRk_ Wkhm
S_ dk_2dk_ Â^kIm 8KbRm ¶^kdm akFta.
munotes.in

Page 166

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
166[hkWmImSmĄSkD]mD_RtȤȺɅȺȸȲɅȺɀȿ 5Y°m ÿlS[2V D_Rt lD2dk 5Y°m 5Ð^kg
Â^k]Å^t hxRk_m KmldS d ld°hkWm D]m D_Rt. TxP³^kS 5Y°mIm SmĄSk D]m D_Rt.
5YÂDkamW g2DN úÖSk2Wk lUakgk UtRtÂ^k2¸^k Un3Ek]Å^t Sb]bmWt gh\kFm hxRt ^k
ghK e³^ [k[m 5YR DtÐ^k S_ Â^k2Ik g2SkY 5Yx5Y D]m hxSx. 5Y°mIm F2\m_Sk
D]m D_Rt hm 6S_ 4dÖTtYt±k dtFbm 4dÖTk 5ht. Dk_R ^k]Å^t VxDk D]m D_Á^kgkOm
lD2dk SmĄSk D]m D_Á^kgkOm UmGªDkamW 8Yk^ ^xKWk Dtam KkSt. 5Y°m ^t9W
FtÐ^kW2S_ Â^kd_ Dk^ D_Sk ^t7a ^kIk ldIk_ ^k Ó^oh_IWtS Dtak KkSx. VxDk
ldĴtfRkgkOm ]klhSm Fxbk D_kdm akFSt ]klhSmIt ldĴtfR DłW Vx³^kIm SmĄSk D]m
D_Á^kgkOm 8Yø] O_ldSk ^tSkS. 8Yk^ ^xKWk Ó^lĉFS YkSbmd_ lD2dk ekgDì^
YkSbmd_ DtÐ^k KkSkS.
D5Y°mYodªS^k_m(țȺɄȲɄɅȶɃɄȧɃȶɁȲɃȶȵȿȶɄɄ 5Y°m Yodª S^k_m 4dÖTt]Å^t
5Y°mIm Yå_lÖTSm hkSkbÁ^kgkOm DpSm ^xKWk S^k_ 4gSkS. 5Y°mIm YodªS^k_m
D_Rt ÌhRKtI 5Y°mYkgoW hxRkö^k hWm lD2dk Vx³^k2It ÿ]kR D]m D_Rt 5lR Â^kgkOm
ÿlSgkU d Â^kIt YnWdªgW ]hßdkIt 4gSt. 5Y°mIm YodªS^k_m ÌhRKt 8Yk^^xKWk D_Rt
dtbtS gnldVk Yn_ldRtDk^ª±]YRt axDk2Im 5Y°m¸^k g2DNk ]VoW gnNDk D_Rt5Y°m
lWdk_R ^2ýRk ÖTkYW D_RtSkÂDkb DpSm 5_kEPk S^k_ D_RtÿÂ^± 5Y°mIt dtbm
]US D_Á^kgkOm ldleĶ FNk2Wk ÿlel±S D_RtÖd^2gtdm g2GNWk lD2dk Öd^2gtdD ^k2It
UtEma FN S^k_ DłW OtdRtYn_dOk D_kd^kg akFRkö^k dÖSo2Ik gkOk 5lR 5dÔ^D
lWVmIm S_SoU 6Â^kUéIkhm g]kdte 5Y°m YodªS^k_m ]Å^t hxSx.
PÿlSlø^kȩȶɄɁɀȿɄȶ WuglFªD 5Y°m]nbt ÿ\kldS LkatÐ^k 5Y°múÖSk2Wk SÂDkb
]US l]bkdm hm ]kZD 4Yt±k gdk«Im 4gSt. KWKmdWkIm gn_l±StSkYkhRtlYPmSk2¸^k
5_xµ^ldf^D g]Ö^k2It lW_kD_R D_RtKE]éWk SkÂDkb duīDì^ ]US l]bta ^kDPt
ÿk]n´^kWt a± UtRtÂ^kI ÿ]kRt 5YUúÖS YmlPS axDk2It ]WxVu^ª EIRk_ Wkhm ^kIm
DkbKm GtRt6Â^kUm 4Â^2S lWDPm¸^k F_Kk 5YUzúÖS axDk2¸^k ÿlSlø^k2SoW 5YRkg
g]KSkS. SÂY_ dkhSoD Ó^dÖTkSkÂYn_St lWdkö^kIm gx^5YUzúÖS axDk2Wk \xKW
Ó^dÖTk 8YaÊV DłW UtRt ^k[ĥaIm DkbKm ¶^kdm akFSt. 5SkY^«S YklhatÐ^k gdª
8Ukh_Rk2]Å^t 4gt a±kS ^t7a WuglFªD lD2dk ]kWd lWl]ªS DxRÂ^khm 5Y°m]Å^t
g]Ö^k2It lW_kD_R D_Á^kgkOm 4ÿekgDì^ g2GNWk 5lR Öd^2ÿtå_S 4gatat
Öd^]gtdD ÿDfkªWt g_gkdoW YnQt ^tSkS.munotes.in

Page 167

प्रकरण ८ आपत्ी व्वस्यापन
1676 YnW3ÿkĮm / Yodª Yå_lÖTSm 4dÖTk (ȩȶȴɀɇȶɃɊWuglFªD 5Y°m]nbt lW]kªR Lkatam
Yå_lÖTSm lW^2ýRkEkam 5RÐ^kd_ 5YUzúÖS axD Â^k2¸^k ]ob Yå_lÖTSmDPt Â^k2¸^k
YodªdS 5^nÕ^kDPt dbSkS. St 5Yat YodêIt Dk] Ó^dgk^ YnÆhk >DUk WldW Kx]kWt gnł
D_SkS^k ÿlø^t]Å^t lDSm 4dVm akFta ht W³Dì gk2FSk ^tS Wkhm. ]ký Â^k2Wk YodªdS
Ó^dgk^k2Ik YnWªak\ l]bkdk ^kgkOm UmGª ]nUSm¸^k lW^xKWkIk 4da2[ D_kdk akFSx.
gdªgkVk_R 4Tdk YodêYt±khm Ik2FÐ^k Yå_lÖTSmIk2FÐ^k gtdk gnldVk lW]kªR DłW
UtÁ^kd_ ^k UmGªDkamW ^xKWtIt ^e 4da2[oW 4gSt. Â^k2¸^k Yodª Yå_lÖTSmIm YnWlWªl]ªSm
D_RtÂ^k2¸^kem lhSFnK D_RtÂ^k2¸^k 4PIRm g]KkdoW GtRtÂ^k2Im 5lTªD Yå_lÖTSm
gnVk_Á^kgkOm ÿ^ÂW D_Rt 6Â^kUm ]kZD 4Yt±k 4YGkSúÖSk2¸^k 4gSkS.
–“ 5Y°mg gk]x_t KkÁ^k¸^k _RWmSm
ÿ\kdm 5lR Dk^ª±] ÿekgW 5lR g_Dk_axD 5lR Öd^2gtdm g2ÖTk ^k gdk«Wm
lUatam dIW[ĦSk.
dÖSo2¸^k 5lR gtdk S_SoUmĬk_t YmlPS Ó^ĉéd_ 8YIk_ D_Rt 5lR ldetfS3 Â^k2Im
ghkWn\oSm YodªD DkbKm GtRt.
‘5dÔ^D gtdk2Im ÌhRKt g2ÿtfRYkRmYn_dOk 5lR dmK Yn_dOk ^kIm YnW3KxPRm
adD_kS adD_ D_Rt.
’axDk2Wk ^xµ^ ]klhSm 5lR gÐak UtRt.
“gkdªKlWD ]Wx[a 5lR ÿt_Rk Dk^] OtdRt.
”YmlPS 5lR Â^k2It WkStdk7D ^k2It g]nYUteW D_Rt.
•UmGªDkamW YnWdªgWkgkOm 8Yk^ ^xKWk D_Rt.
–5dÔ^D dÖSo ¸^k ^kU^k DłW Â^kIt Ó^dÖTkYW D_Rt. 
—lW^l]S 42S_kWt Yå_lÖTSmIt lW_m±R D_Rt.
Ž DSªÓ^t 5lR K[k[Ukö^k2It ÖYĶYRt dkNY D_RtKtRt DłW 4ÖYĶSk 5lR W³Da
NkbSk ^t7a
]kWdkgkOm 5lR ÿkÁ^k2gkOm 5®^ÖTkWk2Im S_SoU D_Rt.
g]kKkIkaxD DÐ^kRkS gh\kF dkQldÁ^kgkOm ÿ^ÂW D_Rt.munotes.in

Page 168

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
168–”gk_k2e
5Y°m Ó^dÖTkYW hm _kº^ g_Dk_Im ÿ]nE K[k[Uk_m 5ht. \k_S g_Dk_ Â^k2¸^k ÿ^ÂWk2Wk
Yo_D 5ht5Y°m¸^k dtbm 5lTªD 5lR dkhSoD / UbRdbRkIm gnldVk Yn_doW5Y°mIm
SmĄSkD]mD_Á^kgkOmÿ^ÂWD_SkS 5Y°mÓ^dÖTkYWD_SkWk gk]kÆ^SFŌVb5lR
g2DNt ht g_Dk_m d Fu_g_Dk_m / g2ÖTk¸^k ghDk^kª¸^k 4\kdk]nbt 5lR U_Ì^kW¸^k g2dkUk]nbt
lW]kªR hxS 4gSkS. U_Ì^kW ÿekgW 5lR WkF_m g]kKkSma ldldV ±tý ^kSma Undt
KnbdÁ^kIt ÿ^ÂW D_Rt 5dÔ^D 5ht. 5Y°m _xEÁ^kgkOm Vx_R 5lR gºKSk 8Yk^4gRt
5dÔ^D 5ht. SgtI 5Y°m Yå_lÖTSmIk ÿ\kdmYRt gk]Wk D_Á^kgkOm g_Dk_tg]nUk^
5lR Ó^ĉì KaU ÿlSgkU Ut9 eDSkS. \ldÕ^kSma 5Y°mIt ÿ]kR D]m D_Á^kgkOm 5lR
4gn_l±S Yå_lÖTSé]Å^t GN 5RÁ^kgkOm 8Yk^^xKWk D_Rt 4dÔ^ 5ht.
–•ÖdkÅ^k^
EkamlUatÐ^kY^kª^k2]VmagdkªS^xµ^8°_lWdPk
((((((((((((]kWdlWl]ªS 5Y°mIt 8Ukh_R 5ht. 
dkUbU2FamYo_d_ma gdª
5Y°mIkYå_Rk] ((((((((((((( d_hxSx
]kWdmKmdWY^kªd_R4TªÓ^dÖTkd_ma gdª
‘((((((((( ht 5Y°m Ó^dÖTklYS 5lR ÿlS[2lVS D_Á^kIt Vx_R Wkhm. 
(Unaª±S^k_mÿlSgkUÿlS[2V
EkamaldVkWtE_m5htSDìInDìIm5htSStgk2Fk
5Y°m Dtdb lWgFkªWtI lW]kªR hx9 eDSt.
axDk2Wk ]klhSm 5lR gÐatžht 5Y°mak gk]x_t KkÁ^k¸^k _RWmSm YuDì >D 5ht.
‘Dtdb WuglFªD 5Y°mIk etSmd_ ldY_mS Yå_Rk] hx9 eDSx.


munotes.in

Page 169

प्रकरण ८ आपत्ी व्वस्यापन
169KxPm KnbdkFN4[ FN[ÂgnWk]m 45Y°mIk5_xµ^kd_Yå_Rk]ek_må_D5GkS [5Y°mIkldDkgkd_Yå_Rk]‘YnW3ÿkĮm D]kWdlWl]ªS 5Y°m’G_kIt WnDgkW PWuglFªD 5Y°m 6 5Y°m ÿlS[2V D_Á^kgkOmIt Vx_R
Ekama ÿijk2Im gldÖS_ 8°_t lahk. 
) 5Y°m ÌhRKt Dk^"5Y°mIm g]Ö^k d Â^kIt Yå_Rk] Dk^ 5htS. 
5Y°m Ó^dÖTkYW 5lR ÿlS[2V D_Á^kgkOm dkY_Ð^k KkRkö^k ldldV _RWmSm
g]KkdoW gk2Fk 
‘Ÿ5Y°mak gk]x_t KkÁ^kIm _RWmSm d_>DNmYlahk 
ٟٟٟٟٟٟ

munotes.in

Page 170

GND’—Ó^dgk^k¸^kÿk_2\ÖNkNª-4YlWl]ªSmSma_RWmSm5lR 
]tD6W62lP^k^xKWk
ÿD_Rg2_IWk
—Ž 8lĥĶ
— Yå_I^
— Ó^dgk^k¸^k ÿk_2\ (ÖNkNª-4Y
—‘ ]tD 6W 62lP^k
—’ CīxlFD 5Kk_YRkd_ ]kS D_Á^kgkOm ]tD 6W 62lP^k ^xKWtIt ^xFUkW
—“ gk_k2e
—” ÖdkÅ^k^
—Ž8lĥĶ
Ó^dgk^k¸^k ÿk_2\ ÿlø^tIt dRªW D_Rt.
Ó^dgk^kIk ÿk_2\ D_SkWkIm 5ÓhkWt gk2FRt
‘]tD 6W 62lP^k ^xKWt¸^k ]kÅ^]kSoW _kÕům^ 8ÂYkUW dkQmIm g2\kdWk 5lR g_Dk_¸^k
YnQkDk_k2d_ IIkª D_Rt
’CīxlFD 5Kk_YRkd_ ]kS D_Á^kgkOm ]tD 6W 62lP^k ^xKWtIt ^xFUkW KkRoW GtRt
—Yå_I^ 
>D ÖNkNª4Y ÌhRKt >D WdmW gnŁ Lkatam D2YWm 5ht º^kIm ÖTkYWk >Dk Ó^ĉìWt lD2dk
4WtDk2Wm Dtam 5ht 8īxKDk2Wm >D 4lĬSm^ 8ÂYkUW lD2dk gtdk ldDlgS Dtam 5ht Dì Km
[kKk_kS5RamKk7aÓ^d gk^kIk ÿk_2\ (ÖNkNª4Y, Â^k¸^k ÖdłYkWngk_ g2ÖTkYD lD2dk
170munotes.in

Page 171

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
171Â^k2¸^k l]ýk2DPoW 5lR DnNn2[kDPoW 4ÐY _D]tIk ÿk_2l\D lWVm 8\kłW Dtak 4gÐ^kIt
5QbSt.
]tD 6W 62lP^k hk \k_S g_Dk_Ik ÿ]nE _kÕům^ Dk^ªø] 5ht Dì º^kĬk_t Fn2SdRoDìImgx^
Dtatam 4goW WkldÆ^, DyeÐ^ldDkg , [ylĦD g2Y°mIt g2_±R D_Á^kgkOm 5lR UtekS
8ÂYkUWkgkOm¸^k gdōÂDpĶ Yk^k\oS gnldVk S^k_ DtÐ^k KkRk_ 5htS.
^k YkOk]Å^t Ó^dgk^ ÿk_2\ (ÖNkNª 4Y) 5lR ]tD 6W 62lP^kIm \k_S g_Dk_¸^k YnQkDk_kWt
SŁR8īxKDk2Wk Ó^dgk^ _RWmSm S^k_ D_Á^kg Dem ]US hxS 5ht ^k ldf^m IIkª
D_Á^kS 5am 5ht.
—Ó^dgk^ÿk_2\(ÖNkNª4Y)
—g2DÐYWk
Ó^dgk^ÿk_2\(ÖNkNª4Y)ÌhRKtWt]DtDk^"
ahkWghkW 8īxFV2Ut 5YÐ^kDPt ^kYodêhm gnł Lkat, Ikadat Ftat. YR5KSŁRk7ak \n_b
YPam 5ht Sm ÖNkNª4Y g2DÐYWtIm. E_2 S_ ÖNkNª4Y [ĥa [tgn]k_ 5DfªR lW]kªR Lkat 5ht.
hk Ó^dgk^ ÿk_2\ (ÖNkNª4Y) ÌhRKt Dk^ ht g]KkdoW Gt9.
>Dk ahkWek F_KtSoW, ^nĉìSoW >Ekīk 8īxFkIm gnŁdkS Lkam. Sx 8īxF gnŁdkSmak EoY
ahkWhxSkYRÂ^kSWkdmÆ^ hxSt, Ó^dgk^dkQmak dkd hxSk. 5K¸^k \kftS gk2Fk^I2 Lka2 S_
Â^k2Wm ÖNkNª4Y 8īxF gnł Dtak hxSk. 8Ukh_RkTª FphxY^xFm dÖSo2¸^k ±týkSma 4]tå_DtSma
5GkPmIm8īxlKDk Kv^ ]1FrWx ^k2Wm ‘l]_rDa ]vY’ ^kWkdkWt G_¸^k Z_emIm Öd¸JSk
D_Á^kI2 ^2ý exVa2 5lR St ]xO^k ÿ]kRkS axDlÿ^ Lka2. ‘Éax_tg2N Éam Dva_’¸^k
lWl]ªSmgkOm hmÂ^kBbEÐ^kKkSkS
ÖNkNª4Y (8ī]k_2\) ^k eÊUkWt FtÐ^k UeD\_kS ldetfS: SŁRk7ak \n_b GkSam. 5KGPmak
‘]ak ÖNkNª4Y gnł D_k^I2^’ 4g2 ÌhRRkö^k2Im g2´^kdkQo akFam 5ht. StÓhk ÖNkNª4Y ÌhRKt
Wt]D2 Dk^, Â^kI2 dkQS2 5DfªR Dk 5ht, Â^kak 5K 6SD2 ]hßd Dk lUa2 KkS 5ht, ^kIk
ldIk_ D_R2 F_KtI2 5ht.
) dt[ÖN_ Dxekÿ]kRt ÖNkNª4Y ÌhRKt ‘the action or process to get somet hing in
motion’ 4TkªSz >DO_kdmD FSm ^tÁ^kgkOm Dtatam DpSm dk ÿlø^k hx^. munotes.in

Page 172

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
172) “8īxFk¸^k lD2dk 8īxKDk¸^k 5^nÕ^kSma ÿk_2l\D 4dÖTk lKIk ÿdkg DÐYWtDPoW
8īxFg2_IWk, g2aµW 4TªÓ^dhk_k2Y^«S hxSx”.
‘) ÿlgĦ 8ī]Fnł ÖNmÓh Êa1D ^k2¸^k ]St ÖNkNª4Y ÌhRKt (\ldÕ^DkamWWÉ^kIk ldIk_
DłW gnł Dtatam 42eDkamW (h2Fk]m / 4ÖTk^m 8īxFg2_IWk hx^
’ Ó^dhk_k¸^kgx^mgkOm ‘WrgDv]’ g2GNWtWt >D Ó^k´^k ÿÖSkldS Dtam lKIk ‘ÖNkNª4Y
62lP^k’¸^k DplS 5_kEP‡kS g]kdte Dtak. Â^kWngk_ FtÐ^k YkI dfk«¸^k DkakdVmS
\k_SkS WŌURm LkatÐ^k 5lR ÿk_2l\D dfk«S “ DxNéYt±k KkÖS Dk_\k_ WgatÐ^k
8īxFkak ÖNkNª4Y ÌhNa2 Kkd2.
Ó^dgk^ ÿk_2\ (ÖNkNª 4Y ÌhRKt Â^k¸^k YlhÐ^k NÈÈ^kS Dk^ª_S 4gatÐ^k D2YWm /
Ó^dgk^kak golIS D_St. Ó^dgk^ ÿk_2\ (ÖNkNª 4Y>D lD2dk 4lVD8īxKDk2Wm ÖTklYS
Dtatam 4gSt º^k2Wk 4gk ldĵkg 5ht Dì >EkUt 8ÂYkUW lD2dk gtdk ldDlgS D_k^Im lD
º^kgkOm \_Yo_ ]kFRm 5ht. ^k D2YÆ^k gk]kÆ^S: KkÖS EIkªgh 5lR ]^kªlUS ]hgoa
ÌhRoWI ÿk_2\ D_SkS St ldldV ÿDk_It \k2Pda exVSkS º^kIkąxS8ī] \k2PdaUk_hk
4gSx
8Ukh_R- Bak Dr[, Lx]kNx, YtNm>], Āte Nn hx] 6Â^kUm \k_Sm^ WdmW Ó^dgk^ (ÖNkNª 4Èg
5htS.
ÖNkNª4Y ÌhRKt Wt]Dt Dk^? ^k atEkS B2Dk_ lY2Ybt ^k2Wm Wt]³^k DnOÐ^k 8īxFkak ÖNkNª4Y
ÌhRk^I2 ht gnĤk g]KR2 5dÔ^D 5ht. ^kd_ EoY Ik2Fat ]kl]ªD ldĴtfR Dtatat 5ht. St
lalhSkS.
[ö^kIUk ÖNkNª4Y ÌhRKt Zĉ >EkUk ahkW 8īxF 4em Fu_g]KoS hxSt. ]ký Â^kSma Z_D
g]KoW GtRt 5dÔ^D 5ht. DnOÐ^khm ÖNkNª4Y]Å^t \ldÕ^kS ]xOk 8īxF hxÁ^kIm ±]Sk
4gSt. Êa1D ^k2¸^k ]St ÖNkNª4Y8īxFk¸^k]kaDkakZĉÖdSIÖdSIk[vgÓhk^Im6¸Jk
WgSt S_ KF lK2Dk^Im ]hßdkDk2±k 4gSt. YlhÐ^kYkgoWI 5Yam ‘DÐYWk’ Dem gdō°] 5ht
5lR lS¸^k Kx_kd_ [kKk_YtO Dem Dk[mK D_Sk ^t7a 5lR 5Yam D2YWm Dem ]xOm hx7a,
8YaÊV Y^kª^ gxPoW úkhD5YÐ^kDPt WÓ^kWt Dgt dbSma lD2dk 5YRI Wdm [kKk_YtO Dem
S^k_DłeDSx , ^kIk ldIk_ 4gSx. 5YÐ^k 8ÂYkUWkIm duleĶ‡t gk2FS Â^kak >D O_kdmD
ŀĶm UtRt, úkhD, ldS_RÓ^dÖTk , 4TªDk_R 6. ObD GNDk2Ik 4Ë^kg ÖNkNª4Y 8īxKDkak
D_kdkakFSx
]F aGn8īxFDekakÌhRk^I2? 4]tå_DW aGn8īxF g2GNWtWngk_ aGn8īxF ÌhRKt ÖdS2ý
]kaDìIk g2IklaS 5lR WÉ^kIt 8lĥĶ OtdoW Dtatak 8īxF. Â^kIt 5REm >D duleĶ‡ ÌhRKt
4gk 8īxF [kKk_YtOtS Zk_ ÿ[b, dIªÖddkUm WgSx, Dk_R Â^kIk ]n´^ 8ĥte hk ÖTklWD
[kKk_YtODk[mK D_Rt WgoW lS¸^kS lÖT_ hxRt hk 4gSx. munotes.in

Page 173

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
173ÖNkNª4Y ^k eÊUkak FtÐ^k Dkhm dfk«S µar]_ l]bka2. Wt]³^k DnOÐ^k 8īxFkak ÖNkNª4Y
ÌhRk^I2 htgnĤk g]KR2 5dÔ^D 5ht. >Ekīk FplhRmWt WÓ^kWt gnł Dtatat Yxbm-\kKm D¤þ ht
lS¸^kgkOm ÖNkNª4YI 4gSt. Z_D6SDkI Dì Â^k D¤þkak DxRm ÖNkNª4Y ÌhRS Wkhm lD2dk
ÿk^ÓhtN 6l³dNm, Óh¤I_ DrlYNlaÖNDPoW Â^k D¤þkak Dkhm 5lTªD gkhkÍ^ lUat KkS Wkhm.
]ký gkSÂ^YoRª ÿ^ÂWk2]nbt Â^k Yxbm-\kKm D¤þkIt 8īk >D _tÖS_k1 hx9 eDSt.
—Ó^dgk^ÿk_2\(ÖNkNª4Y)Imÿlø^k:
WdmW Ó^dgk^ g2ÖTtIm ÖTkYWk ÿlø^k hm Fn2SkFn2SmIm d dtb Ek9 ÖdłYkIm 5ht. WdmW
Ó^dgk^ g2ÖTtIm ÖTkYWk D_Rt ÌhRKtI Ó^dgk^ ÖdłY D_Á^kg2U\kªSma gdª ]hßdkIt lWRª^
Gt9W 5dÔ^D Â^k CYIkå_DSk YoRª D_Rt hx^.
gmPÊÐ^o lúÖN[Fª Ļk2¸^k ]St, "Ó^dgk^kIm ÖTkYWk ÌhRKt WdmW Ó^dgk^ g2VmIk exV Gt9W
Â^k ÿDÐYk¸^k 42]a[KkdRmSnW WZk l]bldÁ^kDå_Sk ld°, g2Y°m d Ó^dÖTkYDì^
DyeÐ^kIt g2GNW D_Rt hx^"
Ó^dgk^ g2ÖTtIm ÖTkYWk ÿlø^t]Å^t Ekama Ik_ ]hßdk¸^kGNDk2Ik g]kdtehxSx
) ^xµ^ Ó^dgk^ g2VmIk exV GtRt.
) 8YaÊV Ó^dgk^ g2Vm ]VoW gldÖS_ Y_m±R DłW 8°] Ó^dgk^ g2VmIm lWdP D_Rt.
‘) Ó^dgk^ g2ÖTtIt ÖTkYWtDå_Sk 5dÔ^D GNDk2Im KnbdRm D_Rt.
’) Ó^dgk^ g2ÖTtIt ÖTkYWtDå_Sk 5dÔ^D ld°kIm S_SoU D_Rt.
DÐYWkeĉì ^k NÈÈ^kd_ >D 8īxKD Â^kIm DÐYWk lWdPÁ^kgkOm 5lR ÿ]kRmDpS
D_Á^kgkOm Ekama FxĶm hkSm GtSx.
4Ó^dgk^kImDÐYWkexVakdRt : Ó^dgk^ gnł D_SkWk ÿdSªDk¸^k Dk^kªIm
gnŁdkS hm Ó^dgk^kIm WdmW DÐYWk exVÁ^kYkgoWhxS4gSt 8īxKDk2¸^k
]WkS 5atÐ^k Ó^dgk^ DÐYWk2Ik gExa d YpT³ D_RkÂ]D4Ë^kgD_kdk
akFSx
[WdmWÓ^dgk^kgkOm(ÖNkNª-4Y)ImDÐYWk2ImÖdmDpSm:D2YWmem g2[2lVS
S² Ó^ĉéIt ]S d Â^k2Im ÿlSlø^k g]KoW GtRt ]hßdkIt O_St. 8īxKD ht
g]kKk¸^kF_Kk BbEoW WdmWÓ^dgk^kImDÐYWkexVS4gSkSWdmW
Ó^dgk^ g2DÐYWk ÿÂ^±kS 5RÁ^kYodê ÿdSªDkg 4ek Dkhm ]hÂdk¸^k
]nUzīk2DPt a± UtRt 5dÔ ^D 4gSt. ^k]Å^t Ó^dgk^ g2DÐYWtIm WZk munotes.in

Page 174

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
174l]bldÁ^kIm ±]Sk , akFRk_t\k2Pda, KxE]mItÿ]kR, Ó^dgk^ ldÖSk_kIm
e³^Sk6Â^kUm[k[é]VmaÓ^dhk^ªSkSYkgoWYkhRt5dÔ^DO_St.
8īxFgnłD_Á^kgkOmO_kldDd^x]^kªUtIm5dÔ^DSk4lK[kSWgSt.ledk^
8īxFkImg2DÐYWkd^k¸^kDnOÐ^khmNÈÈ^kd_gnIoeDSt.]kýhthmE_2Dì5K
\k_SkSma>DoRÖNkNª4Y8īxKDk2YuD앐N³Dt8īxKDhtYÖSmem¸^k5Sma
5htS.S_]FSŁRk7]Å^tÖNkNª4YIm6SDìøtLDk5ht, ^kI28°_ÌhRKt^eÖdm
8īxFk2SoWl]bRk_mÿt_Rk, Uo_g2Ik_øk2Sm5lR]x[k6a¸^kgdªUo_dkY_k]nbt
S2ý²kWldf^DÖNkNª4YWkl]bRk_k]xOkúkhD dFª, gxÈ^k_mSmWthxRk_kYSYn_dOk,
8īxFYo_DdkSkd_RlWl]ªSm6Â^kUm.
gh-g2ÖTkYD:UxWlD2dklD2dk4lVDgh-g2ÖTkYDk2ghWdmWÓ^dgk^(ÖNkNª4Y)
4lVD^eÖdmhxÁ^kIme³^Sk5ht.gh-g2ÖTkYDhtWulSD5lR\kdlWDg]TªW,
lWVm, Ik2FatlWRª^GtRt, K[k[Uk_mld\kFRtYo_DDyeÐ^t, KxEm]D]mD_Rt6.gkOm
5dÔ^D4gSkS
‘ÿlSDpSm:ÿlSDpSmhk>D]oa\oSDk^ª_SW]nWk, ]vPtalD2dkdkÖSldD8ÂYkUWkItZĉ
>D4WnD_R4gSt.^k 8ÂYkUWkd_5Vkå_S42lS]8ÂYkUWldDlgShxSt.ÿlSDpSm
D_Á^k]kFma]n´^htSohkdkÖSldD8ÂYkUWkIk5_kEPk (_IWk)ÿ]klRSD_Rt5ht.
DVmDVmÿlSDpSmS^k_D_Rt^kakÿkÂ^l±D4gtÌhRSkSDk_RSmÂ^kImYlham
Yk^_m5htº^kSg2DlÐYS5_kEPz^kItdkÖSldD\ylSDŁYk2S_D_Rtgk]ma 4gSt.
ÿlSDpSm5dÔ^D4gÁ^kImDk_RtEkamaÿ]kRt:
4)Fn2SdRoDUk_kg]x_gkU_D_Rt,
[)[ylĦDg2Y°mg2_±R
D)8ÂYkUWkSg]Ö^kUo_D_Rt
P)8ÂYkUWIkIRm5lRYå_ÕDpSD_Rt
’Ó^dgk^^xKWk 5YRDxRSkhmÓ^dgk^D_S4gkaS_mÂ^kgkOm5VmSn]¸^k
Ó^dgk^kIm^xKWk business plan) S^k_4gkdk Ó^dgk^^eÖdmD _Á^kgkOmÂ^kIt
ldIk_YodªDlW^xKWD_Rt5dÔ^D4gSt.Â^kgkOmIÓ^dgk^kIk5_kEPkS^k_
DłWÓ^dgk^k¸^k\ldÕ^kItlIý5VmYkgoWIS^k_DtatKkSt.Ó^dgk^kSmaÅ^t^
O_doWlW_lW_kÑ^kYkSbéd_Â^kIk5_kEPkS^k_DtakDì^el]bÁ^kIme³^Sk
EoYIdkQSt. munotes.in

Page 175

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
175 5°kY^«S, hm ^xKWk \kdm Ó^kdgkl^Dk¸^k ]WkS Ikao 5ht, Y_2Sn e³^ lSS³^k
adD_ Sm ^xKWk >Dk DkFUkd_ lalhRt 5dÔ^D 4gSt Dk_R 5YR ]WnÕ^k2Wk Zk_
Dkb DkhmI 5OdS Wkhm ldg_k^ak hxS 5lR Ó^dgk^ ^xKWt ]Å^t Ó^dgk^kIm 8ĥmĶt
5lR Sm 8ĥĶtDemFkOk^Im^kIm]klh Sm4gSt Ó^dgk^ gnł D_SkWk Sm ]kFªUeªD
Oł eDSt. Ó^dgk^ ^xKWk ht 5YÐ^k Ó^dgk^k¸^k \ldÕ^DkIt atEm dRªW 5ht.
º^k]Å^t Ekama GNDk2Ik g]kdte hxSx :
• Dk^ªDk_m gk_k2e
• [kKk_ 5Qkdk 5lR úkhD ldĴtfR
• 8ÂYkUW / gtdk ldh2FkdaxDW
• Ó^dgk^ 5lR ]hgoa W]nWk lD2dk ÿlSDpSm
• ÖYVkªÂ]D ldĴtfR
• ldYRW^xKWk
• Ó^dÖTkYW g2G
• lWVm5lRld°m^
“Ó^kYk_mEnR/ÿlS]k: Ó^kYk_m EnR / ÿlS]k lh Zĉ 8ÂYkUW /g2ÖTtIt Wkd WkhmS_
KkRmdYodªD 5lR 8Y-KkRmdYodªD 4lÖSÂdkIk g2YoRª g]K 5ht.
Ó^kYk_m EnR / ÿlS]k It GND
Ó^kYk_mWkd
Ó^kYk_mlIÆh
Ó^kYk_mÿlS]k
Ó^kYk_mg]K
Ó^kYk_m EnR / ÿlS]k 4Wn\d
5YÐ^k 8ÂYkUWkIt ÿ±tYR hxRk_ ht >D ²kS gÂ^ 5ht lD Kt gdkªS ]xOt GND º^k]nbt
5Yat 8ÂYkUW \_]gkN dkQRk_ (FFWkak l\PRt) 5ht Dì Wkhm ht O_dSt. Ó^kYk_m EnR /
ÿlS]tIk KkÖSmS KkÖS ÿ\kd aà^ axDg2´^kekľm^ ldYRWkĬk_t ÿkĮ Lkatak 5ht.
ht [ö ^kI 8Ukh_Rk2Wm lgĦ Dtat Kk9 eDSt. 5YR \k_Sm^ dkhW 8ÂYkUDkIt 'NkNk
]xN_' It 8Ukh_R Gt9. munotes.in

Page 176

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
176 WrWx hk NkNk ]xN_ D2YWmIk ]hÂdkDk2±mÿDÐYhxSkŽŽ— gkamNkNk]xN_ Wt hm
FkPm \k_SkS gnł Dtam D]m 8ÂYÆW 4gatÐ^k DnNn2[k2gkOm hm KFkSma gdkªS ÖdÖS
FkPm4goW NkNkWt 6S_ Dk_em SnaWk D_Á^k?dKm WrWxIm ]xNk_gk^Da IkaldÁ^kem
SnaWk Dtam g2YoRª KF\_kS ^k GxfRk d ÿ±tYRkIt 4WnD_R D_Á^kS 5at WrWx
FkPm]nbt g2\kÓ^S: KFkSma dkhW 8U^wFkS 6lShkg GPS 4gÐ^kWt [xaat KkS hxSt
NkNkWt FkPmIk EIª D]m OtdÁ^kgkOm 4WtD hkaIkam DtÐ^k hxÂ^k WdWdmW S2ýkIk dkY_
Dtak hxSk 4ek 8ÂYkUWkgkOm \k_SkS gdō°] ÿlSgkU ]kWak hxSk Y_2Sn \k_Sm^
[kKk_YtOtS ^k FkPmak Ik2FakÿlSgkU l]bkakWkhm 5lR hk NkNk ]xNgªIk 4Y^em
8Yø]O_ak
NkNk ]xN_¸^k ^k 4Y^ek]kFIt Dk_R ÌhRKt NkNk ]xN_Im InDìIm ldYRW Ó^nh_IWk 
KFkSma gdkªS ÖdÖS Dk_ ÌhRoW ^k FkPmIm ÿlgĦm Dtam Ftam axDk2Wk adD_ g]Kat
Dì WrWx 4YdkUkÂ]Då_Â^kÖdÖS 5ht ÿÂ^±kSÂ^kImÿlgĦmD]mYPam , dkQÂ^k
8ÂYÆWkgh DnNn2[kg 8YaÊV 4gatÐ^k ÖdÖS Dk_ E_tUm D_k^¸^k WgSkS Â^k2Wk 4em
Dk_ YklhKt 5ht º^kIk Â^k2Wk 4l\]kW dkNo eDta 5lR Â^k[ĥa Ik2Fat dkNtaKtÓhk
>EkUk ā1P WDk_kÂ]D\kdWkldDlgSD_Sx StÓhk Â^kg \k_Sm^[kKk _YtOtS ÿI2P
I]DÿkĮhx9 eDSWkhm
”Ó^dgk^kImWŌURm ]xOz^k ÿ]kRkd_ma Ó^dgk^kIm gnŁdkS D_SkWk ldldV ÿDk_¸^k
Dk^Utem_ [k[éIm YoSªSk D_Rt 5dÔ^D 4gSt ]n´^S3 Ó^dgk^k¸^k g2U\kªSma
4gatÐ^k Dk^īkWngk_ Ó^dgk^kIm WŌURmDłW Y_dkWkDkQRt lD2dk ]kÆ^Sk GtRt
5dÔ^D 4gSt WdmW Ó^dgk^kIm ÖTkYWk D_mS 4gSkWk Yk^_m]Å^t Ó^dgk^
g2GNWtIk ÿDk_ ÿdSªDk2Wm O_ldRt 5dÔ^D 4gSt Ó^kYk_ lD2dk 8īxF ldldV g2GNW
ÿDk_k]kZªS Dtak KkSx, Kgt >Da Ó^kYk_m, \lFU_m g2ÖTk, g2^nĉ \k2Pdam g2ÖTk lD2dk
ghDk_m g2ÖTk ÿÂ^tD g2GNW ÿDk_kIm 5Yat duleĶ d FnR Uxf 5htS Ó^dgk^
g2GNWtIt lWdP D_S 4gSkWk ÿDÐYkg akFRk_t \k2Pda, Ó^dgk^kIt 5Dk_]kW,
Ó^dÖTkYDì^ DyeÐ^k2Im 5dÔ^DSk d ÿDÐYkIm 4gatam KxEm] ^k GNDk2Ik ldIk_
D_Rt 5dÔ^DO_St
•\k2Pda8\k_Rm ld°Yn_dOk hm ÿÂ^tD Ó^dgk^kIm ]oa\oS F_K 5ht Ó^dgk^ g2ÖTk
gnł D_Á^kDå_Sk Yn_tek \k2PdakIm 8YaÊVSk 4gRt 5dÔ^D O_St ^kDå_Sk
ÿdSªDkWt ^xµ^ 5lTªD lW^xKW D_kd^kg hdt Ó^dgk^kgkOm 5dÔ^D 4gRk_t
\k2Pda ldldV ]kFkªWt 8\k_Sk ^tSt 8Ukh_RkTª \kF ldøì lD2dk DKª_xEt ht ]kFª g2^nĉ munotes.in

Page 177

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
177\k2Pdam g2ÖTtIt \k2Pda 8\k_Rm D_Á^kDå_Sk 8YaÊV 4gSkS. S_ >D Ó^kYk_m lD2dk
\kFmUk_m g2ÖTtg ÖdS3It \k2Pda d [1DtDPoW l]bRkö^k DKkªd_ 4da2[oW _khkdt akFSt.
^xµ^ YĦSmWt Dtatat 5lTªDlW^xKWWÓ^kWt 8\k_at KkRkö^k Ó^dgk^kg 5lTªD
lÖT_Sk lW]kªR D_St.
–WdmWÓ^dgk^kImgnŁdkSD_Rt: WdmW Ó^dgk^kIm gnŁdkS D_S 4gSkWk ÿdSªD
Ekg Â^kDå_Sk dtFdtFÑ^k \ol]Dk2]VoW Dk^ª D_kdt akFSt. d_ma ldldV Yk^ö^k ]VoW
ÿdSªDkWt Ó^dgk^ gnł D_Á^k¸^kg2U\kªSma ÿlø^k YoRª DtatÐ^k 4gSkS 5lR
Ó^dgk^ gnŁ D_Á^k¸^k lWRª^kIm ÿÂ^± 42]a[KkdRm 5Sk ^k Yk^_m]Å^t D_kd^kIm
4gSt. Ó^dgk^ gnł DtÐ^kW2S_ gnŁdkSmak Zk^īkIt ÿ]kR D]m 4gta S_mUtEma
Ó^kdgkl^Dk2Wm ]thWSmWt Dk] D_S _khóW úkhDk2Wkg]kVkWmD_Á^kIt Dk] Dtat YklhKt.
^kIk Yå_Rk] \ldÕ^k]Å^t ldøì dkQdoW Ó^dgk^kIm ÿFSm hx9 eDSt 5lR Ó^dgk^
WkdkłYkak ^t9 eDSx.
—‘WdmWÓ^dgk^ÿk_2\D_SkWk^tRk_m5ÓhkWt:
5VnlWD ^nF ht 4Â^2S FlS]kW SmĄ [UakIt 4lWlIJSSk d 4ÖTu^kªWt \_atat ld²kW, S2ý²kW,
6at³ ůvlW³g d g2FRD ±týkS DÐYWkSmS dtFkWt g2exVW Ikao 4gRk_t 4gt 5ht. FtÐ^k hKk_x
dfkªS lKSDì ÿFSm Lkam 6SDì 5Sk Dkhm UeDk2]Å^t hxS 5ht. KkFlSDìD_Rk¸^k, EkgFm
±týkak ÿxÂgkhW UtRkö^k5lRÓ^dgk^d_malW ^2ýR lelTa D_Rkö^kVx_Rk2]nbt ldldV
Ó^dgk^kS 8īxKDStak 8VkR 5at 5ht. SgtI 8īxFk2Wk YnQma g]Ö^k d g2DNt dkQam
5htS 5VnlWD ^nFkS ÿk_2\ hxRkö^k Ó^dgk^k g]x_ma 5ÓhkWt YnQmaÿ]kRt:
]xOz^kD2YÆ^k2DPoWÖYVkª: WdmW gnł hxRkö^k Ó^dgk^k2Wk 4lSe^]xOz^k 8īxF
g]ohk2Im ÖYVkª D_kdm akFSt. WdmW ÿk_2\ hxRkö^k Ó^dgk^k2DPt \k2PdakIm D]S_Sk
4gSt, Â^kIÿ]kRt 4Wn\d D]m 4gSx d 4WtD ldldV 4PIRm 4gSkS 5lR Â^kS lh
ÖYVkª Â^k2¸^kgkOm KmdGtRm Oł eDSt. ^kIk Yå_Rk] 4WtD WÓ^kWt gnŁ Lkatat 8īxF
[2U YPÐ^k]Å^t hxSx.
^xµ^\kFmUk_exVWt: \kFmUk_mS Ó^dgk^ gnŁ D_Rt [ö^kI dtbtak Zk^Utem_ 4gSt.
\k2Pda Yn_ldRt , WulSD YkOé[k 5lR \kdlWD g]TªW, ^xµ^ lWRª^ GtRt,K[k[Uk_m
ld\kFRt , Yo_D DyeÐ^t, KxEm] dkNam KkRt 6. Y_2Sn Â^k2Wk \kFmUk_m D_Á^kYodêldldV
GNDk2Ik ldIk_ D_Rt 5dÔ^D 5ht. ]S l\ÆWSk 5lR 4ek 6S_ g]Ö^k 8ĩdo eDSkS
º^k]nbt Â^kIk Dk]DkKkd_ Yå_Rk] hx9 eDta Â^k]nbt g]KnUk_ 5lR ^xµ^ \kFmUk_
l]bRt 4Â^2S 5dÔ^D 4gSt. munotes.in

Page 178

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
178‘5lTªDÓ^dÖTkYW: 5lTªD Ó^dÖTkYWkS ^xµ^ ľxSk2DPoW ld° 8\k_Rt 5lR
8ÂYkUD htSogkOm Fn2SdRoD D_Rt g]kldĶ 5ht. [ö ^kI WÓ^kWt gnŁ hxRkö^k
Ó^dgk^k]Å^t 5lTªD Ó^dÖTkYW DyeÐ^ D]S_Sk 4gSt. lWVmIk 4^xµ^ dkY_ dkQo
eDSx º^kIk ldY_mS Yå_Rk] ^k WÓ^kWt gnŁ hxRkö^k Ó^dgk^kd_ hxSx.
’úkhDk2Ikldĵkgg2YkUWD_Rt: úkhD hk [kKk_YtOtIk _kKk ]kWak Ftak 5ht.
[kKk_YtOtS GPRkö^k gFÑ^k GPk]xPm Ļk úkhDk2Wk ]Å^ÖTkWm VłWI hxSkS.
úkhDk2Ik ldĵkg lK2DRt ht Ó^dgk^kg]x_ma gdkªS ]hÂdkIt 5ÓhkW 5ht.WÓ^kWt gnŁ
hxRkö^k Ó^dgkl^Dk2Wm K_ 4Â^2S g]kVkWm 5lR lWķkd2S úkhDk2Wk Gt9W K_
Ó^dgk^kIk ÿk_2\ Dtak S_ 8ÂDpĶSt¸^k lUetWt ÿFSm D_Sk ^tRt e³^ hxSt. Y_2Sn K_ Dkhm
Dk_RkWt K_ Ó^kdgkl^D úkhDk2Wk g2SnĶ D_Á^kS g±] W LkÐ^k]nbt D2YWmak /
Ó^dgk^kak WnDgkW hx9 eDSt lD2dkÓ^dgk^kakúkhDWl] bkÐ^k]nbt [2U D_kdt
akFtSt. Ekama Dk_Rk]nbt úkhD 4g]kVkWm hx9 eDSkS. 4) D]m UKkªIt 8ÂYkUW, [
[kKk_kSma Y^kª^kYt±k KkÖS U_, D4ÿ\kdmKklh_kSm , P E_k[ldS_RgkEbm 6
“KkFk5lR8YD_Rt^kg2U\kªSmag]Ö^k >D ^eÖdm Ó^dgk^ gnŁ D_Á^kgkOm
Ik2Fam 5lR Yn_tem KkFk 5lR ^xµ^ 8YD_Rt 4gRt 4dÔ^D 4gSt. STklY, KkFk
exVRt 5lR 5dÔ^D 4gÐ^kg Â^k KkFtIt WoSWmD_R D_Rt gxYt Wkhm. WdmW Ó^dgk^
gnŁ D_SkWk 8īxKDkak UtEma ÖTkWk¸^k ^xµ^St[ĥa ldIk_ D_kdk akFta Dk_R Sm
KkFk úkhD 5lR Yn_dOkUk_ SgtI g2[2lVS gdkªgkOm gx7ÖD_ 4gRt F_KtIt 5ht.
”dtbtItÓ^dÖTkYW WdmW 8īxKDk]Å^t lWRª^ GtÁ^kIt DyeÐ^ 4gRt 4Â^2S 5dÔ^D
4gSt. 8īxKD hk dtb dk^k Gkado eDS Wkhm Â^k]nbt 8īxKDk2Wk gdª Dk]k2Wk ÿkVkÆ^
UtÁ^kIm 5dÔ^DSk 5ht. 8īxKDkWt 5dÔ^D gdª GNDk2Wk g2YDª gkVoW 5lR Âdå_S
Dk^ª D_Á^kg ÿk_2\ D_Rt 5dÔ^D 5ht. ÿk_2\ 8īxKDak Â^kak / lSak Â^k2Ik
Ó^dgk^ ^eÖdm Óhkdk 4em 6¸Jk 4gta S_ Â^k2Wm e³^ lSSDt 8ÂYkUW±] 4gRt
5dÔ^D 5ht. 8īxKDk2Wm 5dÔ^DSt ledk^ DxRÂ^khm FxĶmg 8em_ Dł W^t.
•^xµ^]WnÕ^[bl]bdRt DxRÂ^khm WdmW 8īxKDkgkOm 5YÐ^k Ó^dgk^k]Å^t
5dÔ^D ghDk_m 5lR D]ªIk_m lWdPWt ht >D ]hßdYoRª Dk] 5ht. lWdPÁ^kYodê
8īxKDak ÿÂ^tD YUkgkOm Ó^ĉì 5dÔ^D 5htS SgtI lDSm YoRª-dtbt D]ªIk_m 5lR
lDSm 4Vªdtb lD2dk ÖdS2ýå_Â^k Dk] D_Rk_t D]ªIk_m 5dÔ^D 5ht, ^k ldf^mIm YoRª
]klhS 4gRt 5dÔ^D 5ht. [ö^kI [k[SmS (Y_2Sn Wth]mI WgSkS 5lR ÿÂ^tD
Ó^dgk^kS WgSkS), gnŁdkSmak YoRª-dtb D]ªIk_m GtÁ^kYt±k 4lVD ÖdS2ýå_Â^k Dk] munotes.in

Page 179

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
179D_Rkö^k D]ªIkö^kDPoW Dk] DłW GtRt hk gdō°] Y^kª^ 5ht. ^kIt ]n´^ Dk_R ÌhRKt
WxD_mgkOm akFRk_k EIª 5lR YFk_ ^kd_ hxRkö^k EIkªS [IS D_Rt SgtI, ÿk_2\m
Ó^dgk^ gnŁ D_k^Ik 5lR 5dÔ^DSt Wngk_ 4gatam ]hÂdkIm DyeÐ^t 5lR ^xµ^
Y^kª^ exVÁ^kIk ÿ^ÂW D_kd^kIk. 8]tUdk_ e³^ lSS³^k adD_ exVRt 5dÔ^D 5ht
Dk_R lda2[ Dtak S_ dtb dk^k Kk9W WnDgkW hx9 eDSt.
–Ó^dgk^^xKWkVx_RkIt]hÂdg]KRt axD ghgk Ó^dgk^kS ^tÁ^kYodê Ó^dgk^
^xKWk / Vx_R lahkdt akFta ^k dÖSnlÖTSmak D]m atESkS. Â^kWk Ó^dgk^ ^xKWtIt
/Vx_RkIt ]hÂd ]klhSm WgSt. Ó^dgk^ ^xKWk / Vx_R dkÖSddkUm 5lR 8Y^nĉ
hxÁ^kgkOm Ó^dgk^k¸^k gdª ld\kFk2Wk Â^kS gk]ma Dtat YklhKt. Ó^dgk^ ^xKWk /
Vx_R ^eÖdm hxÁ^kgkOm Dkhm ]hßdYoRª ld\kF Kgt lD, ld°, D]ªIk_m, Yn_dOk D_Rk_t,
ldYRW 5lR ldøì ^k2I 4IoD 42UkKYýDkSma ]^kªUkWk 4Wng_R g]kdte D_Rt F_KtIt
4gSt. WdmW 8īxKDkak ^k Dk^kªS 5Yak dtb UtRt ]hÂdkIt 5ht. ÿÂ^tD e³^StIk
ldIkłW Yå_Rk] 5lR KxY^«S Sx / lSak ^xµ^ ŀĶmDxW gkYPS Wkhm SxY^«S DxRSthm
Dk] gnł Dł W^t. >D Ik2Fam Ó^dgk^ ^xKWk / Vx_R S^k_ D_Á^kgkOm gÐakFk_kIm
]US GtÁ^kIk ldIk_ Dł eDSkS.
—‘]tD6W62lP^k
—‘ g2DÐYWk

]tD 6W 62lP^k hm Y2SÿVkW W_¤þ ]xUm ^k2Wm “ gÈN¤[_ Ž’ _xKm Wdm lUÐam ^tTt gnŁ
Dtatam ]hÂdkDk2±m ]xhm] 5ht. hk _kÕů-[k2VRm¸^k ldÖSpS ]xlh]tIk >D \kF 5ht. 5YÐ^k
UtekS e³^ lSS³^k Y_Dì^ Fn2SdRoDìak ÿxÂgkhW UtRt 5lR Â^kI dtbm \k_SkSma WkFå_Dk2Wk
_xKFk_k¸^k 8°] g2Vm 8YaÊV DŁW UtRt ht ]tD 6W 62lP^kIt ]n´^ 8ĥmĶ 5ht, KtRtDŁW
52S__kÕům^ ÖS_kd_ \k_S dtFbm BbE [Wdo eDta. hm ]xhm] ^eÖdm D_Á^kgkOm \k_Sk¸^k
Y2SÿVkWk2Wm 4WtD Zv¸^nªW “ŽŽ D2YÆ^k2¸^k YlhÐ^k ’Ž ]n´^ Dk^ªDk_m 4lVDkö^k2Im \tN munotes.in

Page 180

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
180GtSam. 62lP^k 62D ]Vma då_ķ ]n´^ Dk^ªDk_m 4lVDk_m, _kKUoS, 52S__kÕům^ 8īxF WtSt,
]2ým, g_Dk_m 4lVDk_m 6Â^kUé¸^k 8YlÖTSmS hm ^xKWk gnŁ Dtam Ftam. \k_SkIt dulĵD _IWtS
5lR 8ÂYkUW D¤þkS łYk2S_ D_Á^kgkOm ^k ^xKWtIm 5ERm D_Á^kS 5am 5ht.
Ž‘ ]Å^t \k_SkIk ldDkg U_ >Dk UeDkS gdkªS D]m YkSbmd_ Gg_ak hxSk. lā³g
WteÆgIt dIW (ākLma, _le^k, \k_S, ImW 5lR Ul±R 5lĀDk) Dx]tKam hxSm. STkDlTS
\k_S >D ‘ĀtlFa Zk6Óh’ (WkKnD YkI) ÌhRKt 4TªÓ^dÖTtIt Kt Â^k2¸^k dkQm¸^k
]hßdkDk2±kgkOm ld°Yn_dOk D_Á^kgkOm 4ldĵgWm^ Y_Dì^ Fn2SdRoDìd_ 4da2[oW 5htS
4ek [kKk_YtOtIt ÿlSlWlVÂd D_SkS ÌhRoW OYDk akFak hxSk. ĀtlFaIt YkI gUÖ^ Ute]Å^t
SnDê, ākLma, \k_S, Ul±R 5lĀDk 5lR 62PxWtle^k ^k2Ik g]kdte 5ht. ]tD 6W 62lP^k hk ^k
F2\m_ Yå_lÖTSm]VoW gnVk_Á^kIk ^xµ^ dtbtd_ lUatak ÿlSgkU hxSk.
KkFlSD Fn2SdRoDUk_k2Wm dkU GkSak lD KFkSma gdkªS ]xOm axDekhm hm >D KxEm] 5ht
lD2dk g2Vm 5ht. ^kd_ \k_SkIt . 4ÊK WkFå_DkWm 4gk gdka Dtak lD \k_S ^eÖdm
hxÁ^kgkOm EoY ]xOk 5ht Dì 4Y^em hxÁ^kYt±k EoY ]xOk 5ht. \k_ShSkeYRt F2\m_ 5lTªD
4Y^ek¸^k DkOkd_ hxSk hk gdkªgkOm >D ]xOk V³Dk hxSk.
^k g2DNkIm Ykĵª\o]m 4gSkWk Y2SÿVkWk2Wm 6W 62lP^k ]xlh]tIm gnŁdkS Dtam. \k_SkS Dtdb
8ÂYkUW ±týkSI Wkhm S_ 6S_ ±týkShm 8U^xKDStak ÿxÂgkhW UtÁ^kgkOm gnŁ D_Á^kS
5atak ]tD 6W 62lP^k hk 8Yø] Ik_ ÖS2\kd_ 5Vkå_S 5ht.
WdmWDk^ªYĦSm 8īxFKFSkak ÿxÂgkhW UtÁ^kgkOm gna\å_Â^k Ó^dgk^ D_Á^kIm
gnldVk hk ]hßdYoRª GND 5ht. 8īxFkak 4WnDoa dkSkd_RkgkOm ^kYodêI 4WtD
8Yk^^xKWk gnŁ D_Á^kS 5Ð^k 5htS. Y_dkWk_lhS (lP-ak^gÆg) d lW^2ýR Wgatam
(lP-_tµ^natN) Ó^dÖTk lW]kªR D_Á^kgkOm 4WtD ÿ^ÂW D_Á^kS ^tS 5htS.
WÓ^kYk^k\oSgnldVk 8īxFk2¸^k ldDkgkgkOm 4Â^kVnlWD d gnldVk^nĉ Yk^k\oS
g2_IWk 8YaÊV 4gRt 4Â^2S ]hÂdkIt 5ht. Â^k]nbtI g_Dk_Wt CīxlFD ±týt d Ö]kNª
lgNm lW]kªR D_Á^kIk lWRª^ GtSak 5ht. ^kS 4lSdtFdkW UbRdbR gkVWk2Ik dkY_
D_Sk ^t7a. SgtI CīxlFD ±týkSma Yk^k\oS gnldVk 4ī^kdS DŁW gÅ^k¸^k
Yk^k\oS gnldVk2]Å^t dkQ D_Á^kS ^tRk_ 5ht.
‘WdmW±týt ]tD 6W 62lP^k 42SFªS 8ÂYkUW±tý, Yk^k\oS gnldVk, gtdk Dk^ª ^kSma “
±týt lWdPam 5htS, º^k2Ik SYema dt[ YxNªa¸^k ]kÅ^]kSoW lUak KkRk_ 5ht. munotes.in

Page 181

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
181’WdmWldIk_g_Rm g_Dk_ ÌhRKt 8īxFKFSkgkOm lW^2ýD 4em 8īxF ±týkIm \kdWk
5ht. YR ]tD 6W 62lP^k ¸^k ]kÅ^]kSoW g_Dk_ hk g]K Uo_ DłW 8īxFKFSkem
g2dkU gkVÁ^kd_ \_ UtRk_ 5ht. Utek¸^k 5lTªD ldDkgkS g_Dk_ 8īxFKFSkIk
ghDk_m ÌhRoW Dk] D_Rk_ 5ht. g_Dk_Ik ŀĶmDxW lW^2ýDkIk WgoW ghkÍ^DkIk
4gRk_ 5ht.
4laDP¸^k DkbkS >Ekīk UtekWt gnł Dtatak hk gdkªS ]xOk 8ÂYkUW 8Yø] 5ht,
º^kIk 5_kEPk g_Dk_DPt S^k_ 5ht. ^kSoW gkdªKlWD-EkgFm \kFmUk_mDPt Lkatat
g°kYå_dSªW lUgoW ^tSt. ^k ]xlh]t]nbt KkFlSD YkSbmd_ \k_Sk¸^k \kFmUk_k2Wk
gk]kdoW GtSat 5ht. 4FUm 4ÐYkdVmSI ]kF¸^k DkbkSma 4ÿIlaS, 4Yk_Ueê
Ó^dÖTtIm KkFk Yk_Ueê, 8Y\xĉk ÖWthm Ó^dÖTtWt GtSam 5ht. ^k Ó^dÖTt]nbt Fn2SdRoD
dkQ, WkdmÆ^YoRª 8Yø], DyeÐ^ ldDkg, 5^YmIt _±R, 8ÂYkUWkgkOm KkFlSD
UKkª¸^k gnldVk hxÁ^kg ]US Lkam.
—‘]tD6W62lP^k]vPta]Vma_kÕům^8ÂYkUWkg2U\kªSÿFSm5lRekgDì^
YnQkDk_
Utek¸^k UmGªDkamW dkQmgkOm \k_Sm^ 8ÂYkUW ±týkIm KkFlSD ÖYVkªÂ]DSk dkQdÁ^kIm
4Â^2S ]hßdkIm F_K 5ht. g_Dk_Wt GtSatÐ^k ]hßdYoRª YnQkDk_k ]nbt _kÕům^ 8ÂYkUW Vx_R
5SkY^«SIt gdªg]kdteD 5lR >DklÂ]D Vx_R [Wat 5ht. ht Vx_R 8ÂYkUW ±týkgkOm
g2[xlVS DtÐ^kÿ]kRt ±týk¸^k dkQmem g2[2lVS Ylhat FybR 5ht º^kS lW^]W, Yk^k\oS
gnldVk, DyeÐ^ ldDkg, S2ý²kW, ld° 8YaÊVSk, lWFª]W ^2ýRk 5lR 6S_ g2[2lVS GNDk2Ik
g]kdte 5ht.

]tD6W62lP^k
4TªÓ^dÖTt¸^kYnQma“±týk2d_a±D¤lþSD_St
)dkhWt, ) dkhW 8īxF GND, ‘) ld]kWIkaW, ’) [k^xNt³WvavKm, “) _gk^Wt, ”) [k2VDk],
•) ldīnS ^2ýRk, –) 6at³ůvlWD ÿRkam, —) 4ÆW ÿlø^k, Ž) ]klhSm S2ý²kW 5lR Ó^dgk^
ÿlø^k Ó^dÖTkYW, ) Ik]P2, ) ÿgk_]kÅ^]t 5lR ]Wx_2KW, ‘) ElWKt, ’) Sta
5lR dk^o, “) CfV, ”) YxNª 5lR lelY2F, •) _tÐdt, –) 4±^ 9Kkª, —) _ÖSk 5lR
]hk]kFª, Ž) KkFk 5lR EFxaekľ, ) dľ ) ClÕRD 9Kkª, ‘) Y^ªNW 5lR
5lSÃ^, ’) g2_±R 8ÂYkUW, “) DÐ^kR
g_Dk_¸^k WdmW Vx_RkWngk_ Fn2SdRnDìd_ lelTa Lkatat lW^2ýR d Fn2SdRnDìak ÿxÂgkhW
^k]nbt UtekSma ]hßdkIt 8īxF, g2_±R, [k2VDk]lWl]ªSm, _tÐdt 5Sk KkFlSD ghDk^kªgkOm munotes.in

Page 182

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
182D_Á^kS 5am 5htS. 42S_kb (•’ %), g2_±R ±týkS Fn2SdRnDìIm ]^kªUk ” N³³^k2dŁW
’— N³³^k2Y^«S D_Á^kS 5am 5ht. 5lR dp° ]kÅ^] (” %) dFbSk d_ma gdª ±týk2]Å^t
ŽŽ% TtN Y_Utem Fn2SdRoDìg Y_dkWFm UtÁ^kS 5am 5ht.
Ó^kYk_ gna\StgkOm D_ÿRkam gnNgnNmS D_Á^kS 5am 5ht.  8ÂYkUWk2gkOm¸^k D¸¸^k
]kakd_ 4gatÐ^k KDkSD_k]nbt [hòSk2e ±týkSma 8ÂYkUWk2It 8ÂYkUenÐD D]m Lkat 5ht.
Km>>5_ UxW dfkªgkOm YnQt QDaÁ^kS 5ak 5ht. S2ý²kWk¸^k ±týkS Fn2SdRoD dkQmgkOm
_v^ÐNmd_ 4gRk_k 6ÆD] Nr³g “ N³³^k2dŁW Ž N³Dt D_Á^kS 5ak 5ht.
5^kS-lW^kªS 8īxFkgkOm akFRk_m DkFUYýk2Im g2´^k D]m DŁW Sm 5Sk Zĉ SmW D_Á^kS
5am 5ht. 7-l[L YxNªa¸^k ]kÅ^]kSoW \k_S g_Dk_¸^k ’ gtdk2gkOm >D lEPDì ^xKWk
gnŁ D_Á^kS 5am 5ht. Fn2SdRnDUk_k2Wk ]kFªUeªW, ]US D_Á^kgkOm Fn2SdRoD gna\ ld\kFkIm
lWl]ªSm D_Á^kS 5am. 7-l[L YxNªa¸^k ]kÅ^]kSoW 8īxF Y_dkÆ^kgkOm 5dtUW ÿlø^k SgtI
CīxlFD ’ Skg gtdk. CīxlFD Y_dkÆ^k¸^k duVStS SmW dfkªY^«S dkQ D_Á^kS 5am
5ht. g2_±R ±týkSma 8ÂYkUWk2¸^k ]hßdYoRª GNDk2Im ^kUm CīxlFD Y_dkÆ^kSoW ]hÂdkIt
8Yø] dFbÁ^kS 5at 5ht. WdmW dmK KxPRmgkOm akFRk_t Wk-h_DS ÿ]kRYý, Y_dkWFm
YoRªYRt _ĥ D_Á^kS 5am 5ht.
—‘‘_kÕům^8ÂYkUWVx_RImObDduleĶz^t
]hÂdYoRª±tý
• _xKFk_ lWl]ªSm dľxīxF 5lR dľk2gk_Et 8īxF, Ik]P2 d YkUýkRt, _ÂWt d UkFUklFWt d
4ÆW ÿlø^k 8īxF ^k]Å^t KkÖSmS KkÖS _xKFk_ lWl]ªSm D_Rt.
• \k2Pdam dÖSo 8īxF º^kS ]emW NoÐg, htdm 6atl³ůDa 8YD_Rt, 4dKP dkhSoD 5lR
EkRDk] 8YD_Rt.
• gk]å_D ]hßd 4gatat 8īxF º^kS >^_xÖYtg 8īxF, lelY2F, 5^Nm hkPªdt4_ 5lR
6at³ůvlW³g, Uo_g2Ik_ 8YD_Rt, g2_±R 8YD_Rt 5lR gy_ 9Kkªgk_E8īxFk2Ik
g]kdte hxSx.
• 4gt 8īxF lKTt \k_Skak ÖYVkªÂ]D Zk^Uk hxSx Kgt lD, dkhW, CfVm 5lR duīDì^
8YD_Rt.
• aGn d ]Å^] 8īxF
• gkdªKlWD ±týkSma 8Yø].


munotes.in

Page 183

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
183_kÕům^Fn2SdRoD5lR8ÂYkUW±týlWF]
• _kÕům^ Fn2SdRoD d 8ÂYkUW ±týt Kt ÿI2P ]xOz^k CīxlFD úmWZìÐP Nk8WleY g2DÐYWk
KkFlSD-ÖS_m^ 8ÂYkUW 8Yø]k2Wk ÿxÂgklhS D_Á^kgkOm ÌhRoW ldIk_kS 5htS.
• lD]kW 5Dk_ “ŽŽŽ ht³N_ (“Ž Iy_g lDax]mN_) ÿlø^k ±tý D]mSD]m ‘Ž %
4gRt 5dÔ^D 5ht.
• D¤þ g_Dk_ hm K[k[Uk_m GtÁ^kg K[k[Uk_ 4gta. ]n´^ lW^xKWkIm lD2]S, Â^kSma
gnVk_Rk SgtI / [kĻ _ta, _ÖSk, [2U_t, ld]kWSb 5lR Uo_g2Ik_, ^kgkOm g2ÖTkÂ]D
Yk^k\oS gnldVk ÿUkW D_Rt. 8ÂYkUDSk, DyeÐ^ ldDkg 5lR Utek2SFªS 5lR KkFlSD
Fn2SdRoDìak ÿxÂgkhW ÿUkW D_St.
• Kl]WmIm BbE _kº^ g_Dk_t D_Sma SgtI _kº^ g_Dk_ YkÁ^kIm 5dÔ^DSk, dmK
KxPRm, \ylSD Yk^k\oS gnldVk, 8Y^nĉSk Undk, Y^kªd_Rm^ ÿ\kd 4Ë^kg, YnWdªgW d
YnWdªgW EIª 5lR 4lVúlhS Kl]Wm¸^k ]kaDk2gkOm 5lTªD ]USmg K[k[Uk_
4gSma.
• _kº^ g_Dk_gnĦk Â^k¸^k g2YkUWkS 5dÔ^D \ol]Dk Gt7a.
• g_Dk_]Å^t E_tUmIm Yg2Sm _kÕům^ Fn2SdRoD 5lR 8ÂYkUW ±tý]Vma GNDk2Wk lUam
Kk7a.
‘lW^k]DdkSkd_RkItg_amD_R
• gdª ]2Kn_mgkOm dtbtIm lWlÔSSm Yå_\klfS Dtam Kk7a.
• ldleĶ 4Nm YoRª D_Á^kWk D¤þ 5lR _kº^ g_Dk_k2DPoW Dk]Fk_, Y^kªd_R 6Â^kUéem
g2[2lVS lW^] 5lR Dk^Ut ^k]Å^t goN UtÁ^kS ^t7a.
• gkdªKlWD lD2dk EkKFm 42SFªS g_Dk_m SYkgRm gtdk ^2ýRk 4gRkö^k g2ÖTk¸^k
ghDk^kªgkOm duVklWD ÿklVD_RkIt g2YoRª lW^2ýR ldDlgS Dtat Kk7a.
• D¤þ 5lR _kº^ 4lVDkö^k2DPoW ]2Kn_mIm øl]D dt[ g±] ÿlø^k.
• >D g2^nĉ 4Kª 5lR >D gk]kÆ^ WŌURm ldDlgS D_Rt.
• ldldV EkÂ^k2gkOm gkU_ hxRkö^k 4WtD Y_Skdk >Dk g_amDpS ]klgD / lS]khm
Y_SkÓ^kĬk_t YnWlÖTªS Dtat Kk7a.
• >W5^>]LtP]Vma Ó^dgk^gkOm >Da lEPDì ]2Kn_m. munotes.in

Page 184

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
184’S2ý²kWdldDkgg2YkUW
• ldī]kW Vx_RkS ekgWk¸^k ^xKWkWk ÿxÂgkhW 5lR WdmW Yå_I^ hå_S S2ý²kW
Zk^Uk l]bldÁ^kIk htSo ^2ýRk gkU_ D_Á^kIm 5ht.
• ^xµ^ S2ý²kW g2YkUW ÿÖSkldS, YtN2N Yoa S^k_ D_Rt 5lR G_FnSm ldDkgkgkOm
• ÿUofR lW^2lýS D_Á^kgkOm dkY_Ð^k KkRkö^k 8YD_Rk2Im lWl]ªSm 5lR 8K¥Ik dkY_
D]m D_Á^kgkOm S2ý²kW g2YkUW d ldDkg lWVm UtÁ^kS 5ak 5ht.
• hk lWVm Ödk^° YtN2N Yoa 5lR Y_dkWk >KÆgm ÌhRoWhm Dk] D_ta. YtN2N Vk_Dk2DPma
h³D DxRSmhm D2YWm Km dkYł 6l¸JS 5ht St [ylĦD g2Y°m E_tUm D_ta. 8ÂYkUW Dł
lD2dk ldDlgS D_Á^kgkOm [ylĦD g2Y°m ]kWVW \_Á^k¸^k ld_xVkS ^2ýRtDPoW
Y_dkWk l]bdo eDSt.
“CīxlFDÿle±R5lRDyeÐ^®tRmgnVk_Rk8Yk^
• ]xOz^k g2´^tWt 4ÐYlel±SkIt Dk^ª[a 5lR DyeÐ^ dkQldRt.
• CīxlFD ÿle±R g2ÖTk (5^Nm5^) 5lR gkdªKlWD EkKFm \kFmUk_m
5ÖTkYWkĬk_t (YmYmYm) ÿkg2lFD Ó^kdgkl^D 5lR DyeÐ^ ÿle±R UtRt.
• S2ýldīklWDtSWIm ÖTkYWk DłW ldetf DyeÐ^ ldDkg.
• ÿÂ^tD >W5^>]LtP]Å^t le±Dk2¸^k ÿle±R D¤þkIm ÖTkYWk.
—’CīxlFD5Kk_k]Å^tgnVk_RkD_Á^kg]tD6W62lP^kWtDtatat
^xFUkW
—’CīxlFD5Kk_
5Kk_m 8īxF ÌhRKt Kx 8U^xF ÖdS3It 42SFªS ľxSk2It Dk^ª 5lR g]TªW D_Á^kg 4g]Tª
5ht. >DUk 5Kk_m ^nlWN 8ÂYkUW EIª d Â^kYkgoW l]bRk_t 8ÂYÆW g]kW 4gRt ^k lW^]k¸^k
l[2Uo (º^kS >DoR D]k6 = >DoR EIª), Ekam Dk] D_S _klhÐ^k]nbt 4ek 8īxFkWk
KFÁ^kgkOm Â^k2¸^k UmGªDkamW lWVmgkOm [kĻ ąxSk2d_ 4da2[oW _khÁ^kg \kF YkPat 5htS.
munotes.in

Page 185

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
185]tD6W62lP^k
]tD 6W 62lP^k hm \k_S g_Dk_ hm ^xKWk Y2SÿVkW W_¤þ ]xUm ^k2Wm Ž’ ]Å^t gnŁ Dtam.
Utek2SFªS 8ÂYkUW ±tý ldDkgkak IkaWk UtÁ^k¸^k 5lR Fn2SdRoDìS dkQ D_Rt ht Â^k ]kFIt
8lĥĶz^ 5ht.
g_Dk_ak ]kFt YPatÐ^k 8ÂYkUWkIt YnWŁºKmdW D_k^It 5lR 4TªÓ^dÖTt¸^k ldDkgkg
8°tKW īk^It 5ht. \k_S g_Dk_ ht Y_UtekSma Ó^dgk^k2Wk ^tTt 8ÂYkUW D_Rt 5lR UtekSma
Fn2SdRoDìgkOm ÿxÂgklhS D_St 5ht. º^kgkOm Utek]Å^t Ó^dgk^ D_Á^kS ghKSk lW]kªR Dtam
KkSt. gnVkå_S DłW UtEma D_St. \k_S >D KkFlSD 8ÂYkUW D¤þ [Wta 5lR UtekS
_xKFk_kak IkaWk Ut7a hm UmGªDkamW ŀĶm hbohbo ldDlgS D_Rt 5ht.
]tD6W62lP^kDk"
g_Dk_Wt 8ÂYkUW a± D¤lþS D_Á^kIm 4WDt Dk_Rt 5htS Â^kSma ]n´^ ldf^kd_ Ekam IIkª
Dtam 5ht:
. FtÐ^k UxW UeDk2YkgoW, \k_Sk¸^k gtdk ±týk¸^k WtSpÂdkS dkQ hxS 5ht. evNª-_W 5lR
\k_Sk¸^k ]klhSm S2ý²kW 5lR [kĻľxSkTª ±týk]Å^t ]xOm LtY lUgoW 5am 5ht.
\k_Skak [ö^kIUk ‘KFkIt ^k ±týk]kFma ]n´^ Dk^kªa^’ 4gt g2[xVat KkS 5ht. gtdk
±tý ht \k_SkSma gdkªS ]xOt ±tý 5ht. gW ŽŽ- ]Å^t gtdk ±týk¸^k gÅ^k¸^k
lD2]Séd_ gDa ]oÐ^ dlVªS (KmÓhm>) 42UkKt .—”.“’ akE DxNm \k_Sm^ ŁY^kSma
]oÐ^ 5ht. >DoR •—.“ akE DxNm \k_Sm^ ŁY^k2¸^k KmÓhm>YuDì gtdk ±týkIk dkNk
“‘.–—% 5ht. ’”.’’ akE DxNm, Ł. ¸^k KmÓhm> gh 8īxF ±týkIt ^xFUkW
“.—% 5ht. S_ Dpfm d g2[2lVS ±týkIk dkNk Ž.—% 5ht. gtdk ±týk]Å^t gÅ^k
exfR ±]Sk D]m 5ht S_, _xKFk_ dkQldÁ^kgkOm 8ÂYkUW ±týkIm F_K 5ht.
. gtdk2]Å^t Ó^kYk_ 4lSå_ĉ 5ht. \k_SkSma dÖSo2¸^k Ó^kYk_ SoNYuDì >D Y2I]k2e \kF
³dlISI Ó^kYak 5ht. Dtdb gtdk ±tý ^k Ó^kYk_ SoNak 8°_ UtÁ^kIm 4Yt±k Dł eDS
Wkhm. 8ÂYkUWkak lIY 6W D_kdt akFta. g_Dk_ \k_Sm^ 5lR Y_Utem ^k UxÆhm
Ó^dgk^k2Wk Fn2SdRoDìgkOm ÿxÂgklhS D_Á^k¸^k 5etWt 5ht. \k_SkS 8ÂYkUW, Kt ^k
±týkak 5lR UtEma ]US D_ta 5lR Â^k]nbt Dnea 5lR 4Dnea 4ek UxÆhm ÖS_kd_
_xKFk_ lW]kªR D_ta. munotes.in

Page 186

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
186‘. ldldV 4Ë^kg Â^kWngk_, 8ÂYkUW ±týkd_ a± D¤lþS Dtak S_ 5lTªD dkQmd_ 6SDk
]xOk FnRD ÿ\kd lW]kªR hx7a Dì, Kx 6S_ DxRÂ^khm ±týkS lUgS Wkhm. 8ÂYkUW ±tý
YodêIt gdª ±týkem Undt 5htS 5lR ÌhRoWI 8ÂYkUW ±týkSma ]kFRm]nbt 6S_ ±týkShm
dkQ hxSt. Kt 4lVD _xKFk_ lWl]ªSm D_St, Fn2SdRoD dkQdSt 5lR WdmWSk 5lR
gk]kÆ^S: Ó^nÂYÆW D_St. Â^k]nbt 4TªÓ^dÖTt]Å^t 8¸I UKkªIt KmdW]kW 82IkdSt.
]tD6W62lP^k^xKWtIm8ĥmĶt
) U_ dfê 8ÂYkUW ±týk¸^k dkQmIk U_  St ’ % Y^«S dkQdRt.
) Ž Y^«S 8ÂYkUW ±týkS ŽŽ Uea± 4lSå_ĉ _xKFk_ lWl]ªSm D_Rt.
‘) Ž Y^«S KmPmYm]Vma 8ÂYkUW ±týkIk dkNk “% Y^«S dkQdRt.
’) eh_m F_m[ 5lR úk]mR ÖTak2Så_S axDk2]Å^t 5dÔ^D DyeÐ^t dkQmgkOm g]kdteD
8Yk^ ^xKWk D_Rt.
“) 8ÂYkUW ±týk]Å^t Utek2SFªS ]oÐ^ dkQ 5lR Sk2lýD ExamS dkQ D_Rt.
”) Y^kªd_Rm^ ekĵS dkQ D_Rt.
•) \k_Sm^ 8ÂYkUW ±týkIm KkFlSD ÖYVkªÂ]DSk dkQldRt.
]tD6W62lP^kIkYnQkDk_
) ÿT]I _tÐdt, ld]k, g2_±R 5lR duīDì^ 8YD_Rt hm ±týt TtN Y_Dì^ Fn2SdRoD
(>ZPm5^) 4lVD hxÁ^kgkOm Enam Dtatam 5htS.
) g2_±R ±týkS TtN Y_Dì^ Fn2SdRoDìIm D]ka ]^kªUk ’— % Y^«S dkQldÁ^kS 5am 5ht
‘) [k2VDk] 5lR lWlUªĶ _tÐdt ]oa\oS gnldVk ÿDÐYk2]Å^t Öd^2IlaS ]kFkªEkam TtN
Y_Dì^ Fn2SdRoDìak (>ZPm5^) ŽŽ% Y_dkWFm lUatam 5ht.
’) >D Fn2SdRoDUk_ Â^k2¸^k \k_SkS ^tÁ^k¸^k dtbtYkgoW Y_S KkÁ^kY^ªS Fn2SdRoDUk_k2Wk
]US Yn_Á^kgkOm d ]kFªUeªW D_Á^kgkOm >D Fn2SdRoDUk_ gnldVk D±kIm 8\k_Rm
Dtatam 5ht. ^k gnldVk D±kIm ÖTkYWk Ž’ ]Å^t Dtatam 5ht, ^kĬk_t
Fn2SdRoDUk_kak Fn2SdRoDYodª, 42]a[KkdRm 5lR ldS_R gtdk W2S_ ¸^k NÈÈ^kgk_´^k
gdª NÈÈ^k2]Å^t gtdk Yn_ldam KkSt.
“) \k_Sk]Å^t Ó^dgk^ D_Á^kgkOmIt ^xµ^ dkSkd_R 4gÐ^kIk lWU¥ek2D gnVk_Á^kgkOm
g_Dk_Wt Ykdat 8Iaam 5htS. Ž— ]Å^t Ó^dgk^ D_Á^kgkOmIt ^xµ^ dkSkd_R munotes.in

Page 187

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
1874gÐ^k¸^k lWU¥ek2D]Å^t ‘ FnRk2Wm •• Ó^k ÖTkWkd_ 5lR Ul±R 5le^kSma
gdō¸I ø]k2Dkd_ ]Ka ]k_am 5ht.
”) ®] gnldVk ÿRkam, 7l[K ÿRkam 6Â^kUm ÿ±tlYS Dtatam 5ht. 7[mL ÿRkam \k_Sk]Å^t
Ó^dgk^ gnł D_Á^kgkOm¸^k ÿlø^tSma 4D_k g_Dk_m gtdk >Da lEPDì Ĭk_t ÿUkW
D_St.
•) Ó^dgk^ gnł D_Á^kgkOm 5dÔ^D 6S_ Y_dkWµ^k 5lR Y_dkWt lelTa Dtat Ftat
5htS. ]ka]°k WŌURm, D_ \_Rt, ak7N Im gnldVk l]bldRt, D_k_kIm 42]a[KkdRm
5lR lUdkbEx_mIt lW_kD_R ^kgk_´^k ÿlø^k2]Å^t gnVk_Rk DtÐ^k KkS 5htS.
–) 6S_ gnVk_Rk2]Å^t Y_dkWk ÿlø^k, Y_Utem Fn2SdRoDUk_k2¸^k 4Wnÿ^xFk2gkOm ]^kªUmS
dtbS ]2Ko_m, D]ªIk_m _kº^ ld]k ]hk]2Pb 5lR D]ªIk_m \ldÕ^ lWdkªh lWVm g2ÖTk
WŌURm ÿlø^k Öd^2IlaS D_Rt. SgtI Dk]kgkOm¸^k ]2Knö^k l]bldRt, lW^kªSmgkOm
DkFUYýk2Im g2´^k D]m D_Rt 5lR goà] ]oÐ^k2DW, ÖdS: Im ÿ]kRYýt 6. gnlWlIJS
D_Rt ^kgk_´^k _kº^k2Ĭk_t gdōÂDpĶ 4WnYkaW YĦSm ÖdmDk_am 5ht.
—) g_Dk_Im ]n´^Âdt \ylSD Yk^k\oS gnldVk Fn2SdRoDì¸^k YmYmYm YĦSmWt gnVk_Á^kIm
4Yt±k 5ht. [2U_t 5lR ld]kWSb ^kÅ^t Fn2SdRoD dkQatam lUgS 5ht. >Dk Utek¸^k
]kaDìIk Ungö ^k UtekSoW KkRk_k g]lYªS dkhSoD ]kFª ldDlgS hxS 5ht.
]tD6W62lP^k42SFªS^xKWkDk^ªø]
]tD 6W 62lP^kak g]TªW UtÁ^kgkOm 4WtD ^xKWk / Dk^ªø] gnł Dtatat 5htS. ^k ^xKWk2Im
IIkª YnQmaÿ]kRt:
DyeÐ^\k_S ]tD 6W 62lP^k dkÖSldDStS ŁYk2S_ ^tÁ^kgkOm, ]xOz^k ]kWdm
g2gkVWkIm 8YaÊVSk 5dÔ^D 5ht. CYIkå_D N³Dtdk_m a±kS GtRt E_2 ]hÂdkIt
5ht, \k_SkSma Dnea Dk]Fk_ g2´^k hm axDg2´^t¸^k Zĉ % 5ht. ^k 4l\^kWkIt
8ĥmĶ \k_Sk]Å^t dfkªDkOm ldldV ±týkS >D DxNm Dk]Fk_k2It DyeÐ^ ldDlgS D_Rt
5ht.
ÖNkNª4Y62lP^k3 WdxlUS 8īxKDk2Wk ÿxÂgkhW d ÿt_Rk UtÁ^kgkOm hm \k_S g_Dk_Im
>D ^xKWk 5ht. ^k ^xKWtIm GxfRk Y2SÿVkWk2Wm “ @FÖN Ž“ _xKm Dtam 5lR
hm ]xhm] ” KkWtdk_m Ž” ]Å^t gnł Dtam. WdxlUS 8īxFk2Wk ÿxÂgkhW UtRt, _xKFk_
lWl]ªSm D_Rt 5lR g2Y°m lW]kªR D_Rt ht ^k ^xKWtIt ]n´^ 8ĥmĶ 5ht. ^k ^xKWtWt >D
]K[oS Yå_g2ÖTk S^k_ D_Á^kgkOm 5lR \k_SkIt łYk2S_ D_Á^kgkOm 4WtD Dk^ªø] munotes.in

Page 188

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
188gnł Dtat 5htS. ht Dk^ªø] 8īxF 5lR 42SFªS Ó^kYk_ ÿdSªW ld\kF (PmYm5^5^Nm)
lW^2lýS D_SkS.
‘lPlKNa62lP^k UtekSma ÿekgWkS axDk2Ik gh\kF dkQdRt, St 4lVD Yk_Ueê
[WdRt, ekgWkDPoW axDk2Wk l]bRk_k ÿlSgkU dkQdRt d St 4lVD axDkl\]nE D_Rt
4ek 8ĥtek2Wm Y2SÿVkW W_¤þ ]xUm ^k2¸^k g_Dk_Wt  Knau Ž“ _xKm UtekS ‘lPlKNa
62lP^k’ 4l\^kWkIm gnŁdkS Dtam. ekgDì^ gtdk hm ÿÂ^tD WkF_mDk2Wk 6at³ůvlWDå_Â^k
8YaÊV DŁW UtRt 4gk 5ht. ^kgkOm @Wak7W 5Vk_\oS g2_IWk KkÖS Ik2Fam
D_Á^kS ^tS 5ht d 52S_KkakIm KxPRmYR gnV_ldÁ^kS ^tS 5ht. Utek¸^k Sk2lýD
±týkg lPlKNaå_Â^k 8¸I YkSbmd_ WtRt 4gkhm >D htSo ^k]kFt 5ht.
’ÿVkW]2ýmKWVW^xKWk UtekSma ÿÂ^tD WkFå_Dk2DPt lD]kW >D [1D EkSt 4gkdt,
[1lD2F gnldVk 8YaÊV Óhkdm d g_Dk_m ^xKWtIk 5lTªD ak\ axDk2Wk TtN [1D EkÂ^kS
K]k Óhkdk SgtI, ld]k g2_±R d 6S_ 5lTªD Ó^dhk_ gna\ hxÁ^k¸^k 8ĥtekWt lUWk2D
– @FÖN Ž’ _xKm ÿVkW]2ým KW VW ^xKWk g2YoRª UtekS _k[ldÁ^kIm GxfRk
Y2SÿVkW W_¤þ ]xUm ^k2Wm Dtam. ÿVkW]2ým KW VW ^xKWk ldetfS3 g]kKkSma F_m[
5lR Un[ªa GNDk2gkOm 4lSe^ ak\Uk^D ^xKWk 5ht. eoÆ^ ŁY^k¸^k 4Wk]S _D]td_
EkSm 8GPÁ^kgkOm 5lR DKª 5Vkå_S hÖSk2S_R gnldVk, ld]k 5lR lWdp°mdtSWkIm
gnldVk SgtI, [1lD2F [IS Otdm EkSt, å_]mNg, DKª, dm]k, lWdp°m dtSW 6Â^kUm 5lTªD
gtdk ^k ^xKWt42SFªS gdk«Wk ÿ\kdmYRt 8YaÊV DłW UtÁ^kS 5Ð^k 5htS.
“Ö]kNªlgNmKl]eW Ö]kNª lgNmK l]eW hk \k_S g_Dk_Ik WkF_m YnWWªdmD_R 5lR
gnVk_Rk Dk^ªø] 4goW ^kS g2YoRª UtekS WkFå_DÖWthm, ÖTk^m ÖdłYkS ŽŽ eh_t
ldDlgS D_Á^kIt 8ĥmĶ OtdÁ^kS 5at. Â^k Â^k eh_k2¸^k _kº^ g_Dk_k2¸^k ghDk^kªWt
D¤þm^ WkF_m ldDkg ]2ýka^kWt ht l]eW _k[dk^It 5ht. Y2SÿVkW W_¤þ ]xUm ^k2Wm KoW
Ž“ ]Å^t Ö]kNª lgNmK l]eWIk ÿk_2\ Dtak. \k_S g_Dk_Wt UtekS e2\_ eh_t hm
]xOz^k eh_k2Im 8Yeh_t ÌhRoW ldDlgS D_Á^kIt lD2dk ]Å^] 5Dk_k2¸^k eh_k2It
5VnlWDìD_R D_Á^kIt Å^t^ Otdat 5ht. Ö]kNª eh_t Yk^k\oS gnldVkWm ^nĉ 4gSma
4gt O_ldÁ^kS 5at 4goW Ö]kNª 8Yk^k2Ĭk_t Ik2FÐ^k ÿSmIt KmdW]kW Sm Ut9 eDSma.
lWlIJS YkRm 5lR dmKYn_dOk, lW3gk_R 5lR GWDI_k Ó^dÖTkYW, Dk^ª±] WkF_m
dkhSoD, 5‡Nm DWtl³NlÓhNm, 6-ÿekgW 5lR WkFå_Dk2Ik gh\kF Â^kÿ]kRt WkFå_Dk2Im
gn_l±SSkS hm Ö]kNª eh_k2Im Dkhm duleĶz^t 4gSma. munotes.in

Page 189

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
189 ^kS YlhÐ^k NÈÈ^kIk lWDf ÌhRoW _kº^t 5lR D¤þeklgS ÿUtek2Wm ŽŽ g2\kÓ^
eh_k2Im Wk]k2DWt Dtam. Ö]kNª lgNm ÌhRoW Â^k2¸^k ldDkgk¸^k lW^xKWkIt ]oÐ^k2DW
WkF_m ldDkg ]2ýka^k¸^k gdō¸I gl]SmWt ÖYV¥¸^k Ungö^k NÈÈ^kS Dtat 5lR FnRk2d_
5Vkå_S YlhÐ^k Ž eh_k2Im lWdP Ž“-” ^k 5lTªD dfkªS ld°Yn_dOz^kgkOm
Dtam. 6S_ eh_k2Wk lW^xKWkS 5QbatÐ^k ýnNm Uo_ DłW YnQ¸^k UxW NÈÈ^k2S ÖYV¥S
gh\kFm hxÁ^kg gk2FÁ^kS 5at. YnQ¸^k UxÆhm NÈÈ^kS ÿÂ^tDì ’Ž eh_t ld°Yn_dOk
D_Á^kgkOm lWdPam KkSma.
”4Nal]eWZv_å_º^ndtWteW42PˀÁP4[ªWůkÆgZv_]teW4]pS): D¤þ
ekgWkSZ¥ axDk2¸^k KmdW]kWkIk UKkª gnVk_Á^kgkOm, Öd¸J, ekÖdS d Y^kªd_RYodªD
eh_t S^k_ D_Á^kgkOm 4Na l]eW Zv_ å_º^ndtWteW 42P ˀÁP 4[ªW ůkÆgZv_]teW
(4]pS) ^k ]hÂdkDk2±m 4l\^kWkIm GxfRk ]k. Y2SÿVkW ]hxU^k2¸^k hÖSt lUWk2D “-
”-Ž“ _xKm D_Á^kS 5atam 5ht.
—’4l\^kWkIm8lĥĶt
4) eh_kSma _lhdkek2Wk YkRmYn_dOk, ]alW3gk_R, WkF_m Yå_dhW Yn_dRt, eh_k]Å^t
ÿk]n´^kWt Få_[k2gkOm WkF_m gnldVk2Im lWl]ªSm DłW eh_kSma WkFå_Dk2Ik _khRm]kWkIk
UKkª gnVk_Rt.
[) eh_kSma ÿÂ^tD G_kgkOm ÿIlaS lWDfkWngk_ YkRmYn_dOk D_Rt, eh_k¸^k
Öd¸JStDå_Sk ]alW3gk_R, ]aÓ^dÖTkYW d YKªÆ^Ka dklhWmIm Ó^dÖTk D_Rt,
eh_k]Å^t ]xDÑ^k KkFk, hå_S ±týt, eh_kSma Yå_dhW Ó^dÖTt]Å^t gnVk_Rk DłW
ÿUofR D]m D_Rt d 6S_ gnldVk2Im lWl]ªSm D_Rt.
4]pS 4l\^kWkIm Ute\_kS 42]a[KkdRm D_Á^k¸^k 4Wnf2FkWt 5dÔ^D ]kFªUeªD
goIWk lUWk2D “-”-Ž“ _xKm D¤þ ekgWk¸^k eh_m ldDkg ]2ýka^k]kZªS lWFªl]S
D_Á^kS 5atÐ^k 5htS.
•Öd¸J\k_S4l\^kW Öd¸J \k_S 4l\^kW hk \k_Sk¸^k ’,ŽŽŽ hóW 4lVD
eh_k2¸^k, _ÖÂ^k2¸^k d \k_SkSma ldldV Wīk2¸^k Öd¸JStgkOm \k_S g_Dk_Wt gnŁ
Dtatak _kÕům^ YkSbmd_ 4l\^kW 5ht. ht 4l\^kW  @³Nx[_ Ž’ _xKm _kKGkN,
Wdm lUÐam ^tTt \k_SkIt Y2SÿVkW W_¤þ ]xUm ^k2¸^k WtSpÂdkS gnŁ Lkat. ht \k_Sk¸^k
Öd¸JStgkOm gdkªS ]xOt 4l\^kW 5ht. ^kS ‘Ž a±khóW 4lVD g_Dk_m D]ªIk_m d
ekbtSÐ^k d DvatK]VÐ^k ]nak2Wm \kF GtSak 5ht. ldetf ÌhRKt Öd¸J \k_S 4l\^kW munotes.in

Page 190

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
190úk]mR d eh_m 4ek UxÆhm \kFkS _k[ldat KkSt 5ht. Öd¸J \k_S 4l\^kW (úk]mR) ht
Yt^Ka d ÖdJSk ]2ýka^k2]kZªS d Öd¸J \k_S 4l\^kW (eh_m) ht eh_ ldDkg
]2ýka^]kZªS _k[ldat KkS 5ht . @³Nx[_ Ž’ ak úk]mR \kFkgkOm lW]ªa \k_S
4l\^kWkIm YnWª_IWk DłW Öd¸J \k_S 4l\^kW (úk]mR) gnŁ D_Á^kS 5at.
–gkF_]kakÿDÐY gkF_]kak ÿDÐYkIm gnŁdkS Y2SÿVkW W_¤þ ]xUm ^k2¸^k Ĭk_t ’
>lÿa Ž” _xKm ]n2[7 ^tTt LkatÐ^k ]t_mNk6] 62lP^k Dk^ªø]kdtbm D_Á^kS 5am.
gkF_]kak ÿxKt³N 42SFªS lWÑ^k øk2SmSma ]hßdYoRª [Uak[_x[_ [2U_ 5Vkå_S ldDkg
dkQmg IkaWk UtÁ^kS ^tRk_ 5ht.
hk \k_S g_Dk_Ik >D Ó^nhkÂ]D d úkhDkl\]nE YnQkDk_ 5ht. ^kIk 8ĥte g]nþm
[2U_k2It 5VnlWDìD_R D_Rt 4gk 5ht KtRtDŁW \k_Sk¸^k dkQm]Å^t g]nþm lDWkö^k2It
^xFUkW _khma. ^kĬk_t gÅ^k 4lÖSÂdkS 4gatam g]nþm [2U_k2Ik KkFlSD UKkª¸^k
[2U_kS ldDkg D_Rt d [2U_k2Ik, CīxlFDìIk >DklÂ]D ldDkg D_Rt4gk 5ht. SgtI
[2U_kS 5atak ]ka å_Dk]k D_Á^kIm _ÖSt, _tÐdt, 42SFªS d lDWk_m Ka]kFª ^kĬk_t
gnldVk Yn_ldRt 4gkhm ^kIk 8ĥte 5ht. ^kWt [2U_t hm lDWk_YĘmd_ 5lTªD IkaWk
l]bÁ^kIt Dk_R O_Sma.
—52S__kÕům^gy_5GkPm62N_WreWagxa_4ak^Æg5^>g> gÅ^k ClÕRD
9KkªlWl]ªSmSoWI ldKtIm ]xOm F_K \kFdam KkSt. dkQSt CīxlFDìD_R 5lR
eh_mD_Rk]nbt ldDkgkak dtF 5ak 5ht 5lR 4lVDklVD 9K¥Im F_K hm ldDkgkIm
Ung_m [kKo 5ht. Â^k]nbt gkhlKDI 9KkªlWl]ªSmIt dtFdtFbt Y^kª^ exVoW DkQRt 5lR
Â^k2Ik dkY_ D_Rt 4Â^2S F_KtIt [Watat 5ht. 4TkªSI dmKlWl]ªSmSoW ÿUofR hxSk Dk]k
W^t, hthm YkhRt lSSDtI ]hßdkIt 5ht. Â^k]nbt gy_ 9K¥gk_´^k Öd¸J Y^kª^kd_ gk_m
l\ÖS 5ht. KkFlSD 9KkªdkY_kSma 4Yk_2Yå_D 9KkªąxSk2Ik dkNk Ž‘Ž Y^«S
a±Rm^ ÿ]kRkS dkQdak YklhKt 5lR Â^kgkOm 5dÔ^D St S2ý²kW d Yk^k\oS gnldVk
ldDlgS DtÐ^k YklhKtS, 4gt ghąD ldDkg Å^t^kS (>]PmKm) ÌhNat 5ht. ^k
4Wnf2FkWt gy_ 9K¥¸^k dkY_kak ÿxÂgkhW l]bÁ^kgkOm 52S__kÕům^ gy_ 5GkPmIm
ÖTkYWk D_Á^kS 5am 5ht. KkFlSD hdk]kW[Ua Yå_fUt¸^k Ykĵª\o]md_, Y2SÿVkW
W_¤þ ]xUm ^k2¸^k g2DÐYWtSoW 5lR YnQkDk_kWt Yrå_g]Å^t ĀkÆgIt Y2SÿVkW Ā1³dk
Ba1U ^k2¸^k 8YlÖTSmS ‘52S__kÕům^ gy_ 5GkPm’Im (62N_WreWa gxa_ 4ak^Æg -
5^>g>) ÖTkYWk D_Á^kS 5am. e2\_hóW 4lVD Ute Â^k]Å^t gh\kFm hx9 eDSkS. munotes.in

Page 191

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
191ŽWdmW\k_Sk¸^kWdDÐYWkImÿdtFdkQ>Km>W5^5^  Æ^o 62lP^k¸^k
6WxÓhteÆgIm ÿdtF dkQ (>Km>W5^5 ^) hk \k_S g_Dk_¸^k ÿVkW du²klWD gÐakFk_
Dk^kªa^kIk 5lR Y2SÿVkW ld²kW, S2ý²kW 5lR 4l\Wd gÐakFk_ gl]Sm (Ym>]-
>gNm5^>gm ) 42SFªS >D l]eW 5ht. >Km>W5^5^Im 42]a[KkdRm 6ÆÓhtÖN
62lP^k, \k_SkIm _kÕům^ Fn2SdRoD Kklh_kS >KÆgm ^tTt D_Á^kS 5am 5ht.
>Km>W5^5^ \k_Sm^ S2ý²kWk¸^k WkdmÆ^kgkOm Ó^kYk_mD_R D_Á^kg ]US D_St. ht
\k_SkSma 8ÂDpĶ S2ý² 5lR Â^k2It 8Y^xKW-S^k_ S2ý²kW - ÖNkNª4Èg 5lR
ÿ^xFekbk2]VoW - \k_Sm^ 5lR KkFlSD 8ī], g_Dk_m 5lR Wk WZk ±týkSma 4Óda
S2ý²kW dkY_DÂ^k«gh S^k_ D_St. ht º^k2Wk S2ý²kW 5ht Â^k2Wk St 5dÔ^D StTt
YxIldÁ^kS ]US D_St. º^k2Wk S2ý²kWkIm 5dÔ^DSk 5ht Â^k2Wk St exVÁ^kS ]US
D_St.
—“gk_k2e
WdmW Ó^dgk^ (ÖNkNª4Y) hm 4em D2YWm 4gSt Km ÿk_2l\D Ó^dgk^ 4dÖTtS 4gSt. Ó^dgk^
YoRª hx7Y^«S, Â^kIt g2ÖTkYD ld°Yn_dOk D_SkS 5lR ÖNkNª4Y [kht_ma Fn2SdRoDìak 5DlfªS
D_St. WdmW Ó^dgk^kgkOm (ÖNkNª4Èg) ld°Yn_dOk D_Á^kIt [_tI dtFdtFbt ]kFª 5htS, DnNn2[
5lR l]ýk2gh 8ī] \k2PdaUk_, øk9P Z2lP2F 5lR øtlPN ^k2Ik g]kdtf hxSx.
]tD 6W 62lP^k hk ÿ]nE _kÕům^ Dk^ªø] 5ht. ^k Ĭk_t \k_S g_Dk_Wt Fn2SdRoDìIm gx^,
WdmWSk, DyeÐ^ ldDkg dkQldRt, [ylĦD g2Y°mIt g2_±R D_Rt 5lR \k_Sk]Å^t Ó^dgk^
D_Á^kgkOmIt ^xµ^ dkSkd_RkIm gdōÂDpĶ _IWk D_Á^kgkOm S^k_ Dtatam 5ht. ^k 8Yø]kIt
ÿkTl]D 8ĥmĶ ÌhRKt StTma KF\_kSma Fn2SdRoD 5DlfªS D_Rt 5lR \k_SkIt 8ÂYkUW ±tý
]K[oS D_Rt.
—”ÖdkÅ^k^
Ekam lUatÐ^k Y^kª^k2]Vma gdkªS ^xµ^ 8°_ lWdPk. 
 ____________ ht \k_SkSma ÖNkNª-4Y Ó^dgk^kIt >D 8Ukh_R 5ht.
(Lx]kNx, å_ak^Æg, FxU_tK, d_ma gdª)
 \k_S ]Vma ÖNkNª 4Yak _____________ Ó^dgk^k2Ĭk_t 5ÓhkW lW]kªR hxSt. munotes.in

Page 192

VोरणयाÂमक व्वस् यापन
192 (ÿI2P ]xOz^k D2YÆ^k2DPoW ÖYVkª, ^xµ^ \kFmUk_ exVRt, 5lTªD Ó^dÖTkYW, d_ma gdª)
‘ ]tD 6W 62lP^k hk 8Yø] _________ _xKm gnł D_Á^kS 5ak.
(gÈN¤[_ ŽŽ, gÈN¤[_ Ž, gÈN¤[_ Ž‘, gÈN¤[_ Ž’)
Ekama ldVkWt E_m 5htS Dì InDìIm 5htS St gk2Fk.
) ÖNkNª-4YgkOm gh-g2ÖTkYD 5dÔ^D 4go eDSt.
) ÖNkNª 4ÈgWk WŌURm D_Á^kIm F_K Wkhm.
‘) ]tD 6W 62lP^k hk 8Yø] _tÐdt, ld]k, g2_±R 5lR duīDì^ 8YD_Rt 6.±týk2gkOm TtN
Y_Dì^ Fn2SdRnDìgkOm (>ZPm5^) Enak Lkak.
KxPm KnbdkFN4 FN[ Bak 4 ——“  Ó^dgk^ S^k_m ^xKWk [ ]tD 6W 62lP^k - ^xKWk ‘ ÿVkW ]2ým KW VW ^xKWk (Ym>]KtPmdk^) D 4Óda \k_Sm^ ÖNkNª-4Y ’ 8ÂYkUW ±týkS dkQ P Ó^dgk^ ÿk_2\ 4Y ÿlø^k 6 ]tD 6W 62lP^k - 8ĥmĶt 
Ekama ÿijk2Im gldÖS_ 8°_t lahk. 
) ÖNkNª-4Y l[LWtg ÌhRKt Dk^? Â^kIm ÿlø^k SYemadk_ gk2Fk.
) \k_SkS ÖNkNª-4Y l[lLWtg g]x_ma 5ÓhkWt g]KkdoW gk2Fk.
‘) _kÕům^ 8ÂYkUWk¸^k g2U\kªS ]tD 6W 62lP^k ]vPta ]Å^t “úxT ÿvÖYt³Nzg” 5lR
“g_Dk_m YnQkDk_” ^kd_ >D gldÖS_ NmY lahk.
’) CīxlFD 5Kk_]kS D_Á^kgkOm ]tD 6W 62lP^k YvlagmIt ^xFUkW ^kd_ IIkª D_k

ٟ ٟ ٟ ٟ ٟ ٟmunotes.in

Page 193

प्रकरण ९ व्वसया ्याच्या प्रयारंभ (सटयाटया-अप) यनयमयातीतील रणनीती आयण मेक इन इंयड्या ्ोजनया
193g2U\ª :
. "The Disaster Management Act ŽŽ“" (PDF) . _kÕům^ 5YUk ÿ[2VW
ÿklVD_R. • April ŽŽ _xKm Yklhat.
. Meduri, Aparna ( ŽŽ”). "The Disaster Management Act, ŽŽ“" .
‘. Coppol a, Damon, Introduction to International Disaster Management,
Oxford, Ž“.
’. National Institute of Disaster Management (NIDM) Training Manual.
“. https://ndmindia.mha.gov.in/ #
”. https://mahadish.in/disaster_ma nagement
•. http://web.arpanbigboss .com/chapter_pdf
–. https://marathistudy.blogspot.com/ Ž–/Ž/blog-post.html
—. ]hk_kÕů _kº^ ]_kOm ldĵDxe lWl]ªSm ]2Pb, ]n2[7
Ž. https://www.loksatta.com/advata -news/what -is-startup -india -—–‘“”/
. https://www.pmindia.gov.in/mr/government_tr_rec/ ]tD-6W-62lP^k-/
comment=disable
. https://www.pyarikhabar.in/make -in-india -essay -in-marathi/
‘. https://nhsrcl.in/mr/medi a/blog/maeka -ina-indaiyaa -abhaiyaa naamaulae -
asaaparakaarae -atai-vaegavaana -raelavae
’. https://www.mpscworld.com/make -in-india -yojana/
“. https://pmjdy .gov.in/hi -scheme
”. http://amrut.gov.in/contenthi/citiescovered_map.php
•. https://isolaralliance.org/work/projects
–. https://maharashtratimes.com/international/international -news/solar -
energy/articleshow/ “ŽŽŽ“‘—– .cms
munotes.in

Page 194

munotes.in